Alþýðumaðurinn - 21.12.1987, Blaðsíða 8

G r í mseyjarferð
Og dagbókarbrot
Höfundurinn, Frederik Faber
(1795-1828) var danskur náttúru-
fræðingur, enda þótt hann væri lög-
fræðingur að mennt. Fuglar voru
snemma aðaláhuamál hans og því
var það, að eftir að hann iauk laga-
prófi við Hafnarháskóla gerði hann
ferð sína til íslands til að rannsaka
fuglalíf, en einnig leit hann mjög
eftir fiskum. Hann kom til íslands
snemma sumars 1819 og dvaldist til
hausts 1821 eða alls 2 ár og 5 mán-
uði. Fyrri veturinn dvaldist hann á
Akureyri en hinn síðari á Eyrar-
bakka. Fór hann allvíða um bæði
norðanlands og sunnan og einnig
um Vesturland allt norður á ísa-
fjörð, Vestmannaeyjar og Geir-
fuglasker. Athuganir hans á fuglalífi
og fiska eru geysimargar og stór-
merkar. Skrifaði har.n um þær tvær
bækur: Prodromus der islándischen
Ornithologie oder Geschichte der
Vögel Islunds um fuglana, og Nat-
urgeschichte der Fische Islands um
fiskana. Voru þessar bækur hátt í
öld einu yfirlitin um fugla og fiska
íslands og hafa önnur betri fyrst ver-
ið skrifuð á þessari öld og er þá
fremst að telja rit Bjarna Sæmunds-
sonar. Síðar skrifaði Faber margar
ritgerðir um íslenska fugla og er þar
mörgu bætt við hið fyrsta rit.
Höfuðrit hans mun þó talið Ueber
Vetrinum 1819-20, fyrsta dvalar-
vetri í dýrafræðileiðangri mínum
á íslandi var naumast lokið, þeg-
ar mér þótti of þröngt um mig í
vetrarhúsi mínu. Óróinn í blóð-
inu sagði til sín jafnskjótt og nátt-
úran tók að vakna af vetrardval-
anum og ferðahugurinn gerði
vart við sig á ný. Snjórinn lá þó
enn langt niður í hlíðar og varla
hægt að segja að vormerkin sæj-
ust niðri í dölunum.
Skömmu eftir komu mína til
íslands sumarið 1819 heimsótti
ég stærsta stöðuvatnið á þessari
klettaeyju, Mývatn, sem er á
norðausturlandi. í hinum fjöl-
mörgu eyjum þess og hólmum
eiga norrænir vatnafuglar örugga
varpstaði, og þar birtast þeir
náttúrufræðingunum í marglitri
mergð.
Ég dvaldist yfir veturinn á
verslunarstaðnum Akureyri
(Öefjord Handelssted), en nú var
ásetningur minn að kynna mér
eftir föngum líf og hætti sjófugl-
anna, sem verpa í þverhníptum
björgum úti við ströndina. Ég gat
valið milli fjögurra helstu fugla-
bjarganna á Norðurlandi og ég
kaus mér hina norðlægu Gríms-
ey, sem liggur einangruð í íshaf-
inu fjarri landi. Lega eyjarinnar
ásamt þeim hugmyndum sem ég
gerði mér um hana, gaf mér fyrir-
heit um að þar væri að finna þá
fugla sem fyrrast meginlandið og
kjósa sér varpstaði sem fjarst því
í margra mílna fjarlægð.
Að kveldi dags 24. maí 1820
steig ég um borð í lítinn fiskibát
frá bænum Lóni, sem liggur inn-
arlega við Eyjafjörðinn. Á bátn-
um voru sex menn, sem lögðu í
þessa 12 mílna löngu sjóferð, til
das Leben der hochnordischen
Vögel um hánorræna fugla yfirleitt
en vitanlega mest um íslenska fugla.
Var rit það fram undir lok 19. aldar
talið „vissulega hið besta tillag til
fuglafræðinnar, sem nokkur dansk-
ur vísindamaður hefir af hendi
leyst“, og enn í dag er hann talinn
einn af fremstu fuglafræðingum
Dana, og allt fram undir 19. öld og
enda lengur, hafði enginn erlendur
maður lagt meira til íslenskrar nátt-
úrufræði.
Ekki samdi Faber nokkra ferða-
bók, en dagbækur hans eru til,
geymdar í Konungsbókhlöðu í
Kaupmannahöfn, mikið rit, 618 bls.
Er það fremur óaðgengilegt til
letrar, en miklu mestur hluti þess er
athuganir hans á fuglum og fiskum.
Um ferðirnar sjálfar og kynni hans
af landi og þjóð eru smákaflar, sem
sýnishorn er birt hér af. Ekkert af
því tagi hefir verið prentað nema
ferðasagan til Grímseyjar, sem hér
fer á eftir. Hún kom út í dönsku
tímariti, R. Nyerups Magazin for
Rejseiagttagelser III. Vafalaust hef-
ir Faber kynnst fjölda íslendinga á
ferðum sínum og kallaður var hann
Fugla-Faber manna á meðal hér og
lifði minning hans lcngi cftir að
ferðum hans lauk. Std.Std.
að veiða hákarl við Grímsey.
Við höfðum ekki farið langt,
þegar ákafur mótvindur knúði
okkur til að lenda undir Höfðan-
um austan fjarðarins. Ég gekk
upp á fjallið og síðan heim á
pretsetrið, þar sem ég fékk að
sofa nokkra klukkustundir með-
an bátsverjar hvíldu sig. Þeir
vöktu' mig snemma um morgun-
inn 25. maí. Veðrið hafði lægt
nokkuð og við komumst áfalla-
laust um kveldið út fyrir Gjögur-
tá austanvert við mynni Eyja-
fjarðar. Leiðin til Grímseyjar var
nú að vísu hálfnuð, en hættuleg-
asti hluti hennar yfir opið haf
ófarinn. Nú var kominn stormur
að nýju og háreistar íshafsöld-
urnar lömdu klettótta ströndina
með miklum gný. Auk þess var
skollin yfir sótþoka. Þegar svo
var komið hættu bátsmenn sér
ekki á veikburða bátnum út á
opið hafið, þar sem nú var einnig
sú hætta á ferðum að þeir villtust
af leið, en Grímsey sjálf lá hulin í
þokuhafinu, enda þótt svo vel
vildi til að báturinn þyldi sjó-
ganginn. Það var því afráðið að
lenda hjá prestsetrinu Þöngla-
bakka og bíða þar betri tíma,
þangað til við hættum bátskel
okkar norður fyrir heimskauts-
bauginn. Ég dvaldist þarna um
kyrrt tvo langa daga í lélegum
torfkofa, gluggaboran var svo lít-
il að hún gaf ekki næga birtu til
þess að ég gæti lesið og ég sá ekki
annað út um hana en regnið sem
lamdi á rúðunni án afláts.
Loksins batnaði veðrið og að
kvöldi 27. maí var kominn heiður
himinn og hafið lá kyrrt framund-
an. Við bjuggum okkur af stað í
flýti. Bátnum var ýtt á flot en
hann var nú svo hlaðinn, að sjór-
inn lá upp undir borðstokka, og
síðan var lagt frá landi.
Við vorum alls 13 í bátnum og
það var komið miðnætti þegar
loks var lagt af stað. Ekki voru
ræðararnir fyrr sestir undir árar
en þeir, minnugir hættunnar á
sjóferðinni, hófu upp með sálma-
söng bæn til Guðs um að gefa
þeim fararheill. Fólkið sem eftir
varð í landi, tók undir bænargerð
þeirra og við vorum komnir góð-
an spöl frá lendingunni þegar við
enn heyrðum óminn af þung-
lyndislegum sálmasöng þess.
Skyndilega sló þeirri hugsun að
mér að þetta væri minn eigin lík-
söngur, og um leið minntist ég
hinna 12 fjölskyldufeðra, sem
ekki fyrir alllöngu síðan hlutu
hina votu gröf á þessum
slóðum.1* En þær hörmunga-
myndir hlutu von bráðar að
hverfa fyrir hinni fögru sýn þegar
purpurarauð sólin hvarf sem allra
snöggvast í hafið og kom aftur í
ljós „upp af bárulaugunum".
Við vorum nú ekki meira en í
um tveggja mílna fjarlægð frá
eynni, sem reis framundan okkur
í sinni klettóttu einsemd. Stórir
hópar hinna vængjuðu eyjabúa
syntu í rólegheitum umhverfis
bátinn. Enn var hafið kyrrt og
við, sem höfðum gefið okkur á
vald hinna tveggja ótryggu
höfuðskepna, lofts og sjávar,
tókum að gera að gamni okkar og
fagna því, hversu ferðin hefði
gengið vel. En - allt í einu hvessti
snögglega af norðri. Bátverjar
þögnuðu skyndilega. Ræðararnir
tóku á öllum sínum kröftum til
að berjast gegn sjó og stormi.
Báturinn lyftist ýmist upp á öldu-
faldana eða seig niður í dalina.
slíkt hafði ég aldrei séð á skipi á
Atlantshafinu, þótt þar hefði
hvesst svo um munaði. En örlög-
in höfðu ákveðið að við skyldum
ná landi að þessu sinni. Við lent-
um í Grímsey, og ég steig þar í
land kl. 9 að morgni hins 28. maí.
Veðurbarinn af rokinu og hold-
votur af sædrifinu leitaði ég heim
að næsta kofa, og leitaði mér
skjóls í myrkri hans og hlýju.
Nú var ég lengst í norðri, kom-
inn norður fyrir heimskautsbaug-
inn. Djúpur snjór lá yfir allri
eynni og hann Ieysti ekki fyrr en í
miðjum júní. Mér var því lífs-
nauðsyn að fá einhvern dvalar-
stað. Það var of kalt til þess að
búa í tjaldi og torfkofarnir á
bæjunum voru svo ömurlegir að
ég gat ekki hugsað til þess að
dveljast í þeim í þrjár vikur.
Kirkjan litla í eynni varð því bú-
staður minn. Á Akureyri hafði ég
búið mig út með nesti, púður og
högl vegna vísindanna og tóbak
og brennivín handa Grímseying-
um. Ég fékk konu í eynni til að
elda ofan í mig eftir lélegri for-
sögn rninni, stundum neyddist ég
þó til að iijálpa henni. Skarfakál-
ið í eynni varð grænmeti mitt og
þó að lýsisbragð væri af sjófugla-
ketinu var þetta til samans kröft-
ug fæða, og þar með var matar-
búskapurinn tryggður.
Mér gafst nú færi á að skoða
þessa klettaeyju sem ég áætlaði
að væri ámóta að flatarmáli og
Salthólminn í Eyrarsundi. Nátt-
úra eyjarinnar er hrjóstug og
ófrjó. Éyjarskeggjar eru um 50
talsins og búa þeir í átta torfbæj-
um. Hreinir siðir þeirra, nægju-
semi og hjálpsemi gagnvart
aðkomumönnum bendir allt á
bann sannleik að tilteknar dyggð-
ir skjóta dýpri rótum hjá fólki
sem býr við einangrun en hinum,
sem búa í þrengslum og fjöl-
menni. En engu að síður er
fátækt þeirra enn meiri en svarar
til hinna fábreyttu lífsvenja. Á
veturna þegar hinn forni ógn-
valdur Norðurlandsins, græn-
lenski hafísinn umlykur eyna, er
full ástæða til að óttast beina
hungursneyð hjá hinu innilukta
fólki. Margir hundar og nokkrar
kindur eru einu húsdýrin. Sjórinn
er einasta von þeirra og traust, en
hann bregst þeim alltof oft. Há-
karlaveiðin er oft léleg og þorsk-
urinn, sem ætíð gengur seint upp
undir eyna, bregst stundum
algerlega og ekki er unnt að
hætta smábátum þeirra langt frá
landi, en svo eru eyjarskeggjar
fátækir, að þeir hafa ekki efni á
að afla sér stærri báta.
En ekki megum vér þó gleyma
einum náttúrugæðum eyjarinnar
sem gefa fólkinu vonir um gnótt
matar og góða afkomu yfir
sumartímanu og eru ókunnum
ferðamanni jafnmikil ánægja og
þau eru mikilvægt rannsóknar-
efni fyrir fuglafræðinga og nátt-
úruskoðara. Hér á ég við fugla-
björgin með öllum sínum íbúum,
en þau liggja með allri austur-
strönd eyjarinnar. Hversu má ég
lýsa þeirri furðusýn sem opnast
náttúruskoðaranum þegar hann
fer í bát meðfram björgunum.
Hver einasta gjá,.hver sprunga,
hver sylla og nöf í hinu háa,
bratta bjargi er þakin sjófuglum á
eggjum. Hingað hafa þeir safnast
í hinu hánorræna umhverfi, ein-
angraðir til þess í sátt og sam-
lyndi að uppfylla skyldur sínar
gagnvart afkvæmum sínum og ala
upp nýja kynslóð.
Éinkum verpir hér ótölulegur
grúi af ritu (Éarus tridactylus),
svo að þegar fuglinn flýgur upp er
því líkast sem ský dragi fjiir
sólu. Riturnar þekja bergið þar
sem þær liggja á eggjunum og
gargið getur gert mann nær
heyrnarlausan, en bergið, sem er
grænlitað af skarfakáli, hvítnar af
dritinu.
Þar sem ég sjálfur hlaut að
verja tíma mínum til rannsókna
og athuganna, varð mér nauðsyn
að kenna einum eyjarbúa að fara
með rannsóknatæki mín og gera
hann að aðstoðarmanni mínum
við meðferð þess er ég safnaði.
Fjöldinn allur af svartfugli og
skarfi varð að gefast upp fyrir
hinum óhlífna vísindamanni og
láta honum egg sín einnig í té,
jafnvel fýllinn spjó lýsisforða sín-
um án árangurs gegn þessum bet-
ur búna óvini. Haftyrðill, hinn
litli, fallegi sundfugl, sem þolir
svo vel vetrarkuldann, kemur
aðeins til landsins á vetrum, og er
þá talið hann boði óveður og
kulda. Varpstaðir hans eru oft
mjög torfundnir. Hann verpir hér
á mjög litlu svæði norðanvert á
eynni, djúpt í urð sem falið hefur
úr bjarginu, en fuglarnir eru all-
rnargir saman. Til þess að finna
eggin varð ég með aðstoð nokk-
urra eyjarbúa að velta burt
grjóti í urðinni og með þeim
hætti olli ég aðfaranótt 17. júní
svo alvarlegu tjóni á samfélagi
haftyrðilsins, sem frá alda öðli
hefir lifað óáreittur á þessum
slóðum, að koma fuglafræðings-
ins þangað norður fyrir heim-
skautsbaug mun verða sorgar-
saga í varpannálum þessa trygg-
lynda fugls. Enda þótt þá væri
miðnætti var samt sólskin, því að
á þessum árstíma hverfur sólin
aldrei í hafið í Grímsey.
Það er eðlilegt að menn spyrji,
hvernig Grímseyingar, sem
naumlega kunna að fara með
byssu, geti náð fuglinum úr þver-
hníptu bjarginu. Veiðiaðferð
þeirra er í senn jafnáhugaverð
fyrir áhorfandann og hættuleg
veiðimanninum. Æfður maður er
látinn síga í bjargið í sterkri festi
úr nautshúð. Hann hefir langa
stöng í hendi og á enda hennar er
snara sem hann veiðir fuglana í,
þar sem þeir sitja óttalausir á
eggjum sínum. Hann gefur síðan
gæslumanninum á bjargbrúninni
merki þegar á að draga hann upp
hlaðinn af eggjum og fugli. Það
er þannig með fullkominni lífs-
hættu sem hinn nægjusami
Grímseyingur aflar sér fæðu dag
hvern yfir varptímann. Sigmað-
urinn fær tvöfaldan hlut af veið-
inni fyrir hættuna sem hann legg-
ur á sig. Ég varð sjónarvojtur að
hörmulegum atburði, er steinn
hrundi úr bjarginu og varð að
bana ungum sigmanni,'1 sem
mætti þannig örlögum sínum á
óvæntan hátt. Að hætti eyjarbúa
var líkið borið í kirkju, svo ég
fékk þar þögulan herbergisnaut í
hálfmyrkri kirkjunni. Ég nýt þess
ekki að vera í félagsskap við
dauða menn, enda þótt ég óttað-
ist þá ekki. En ekki veit ég hvort
heldur það var vegna návistar
hans, að ég var skyndilega grip-
inn af nístandi kuldahrolli, eða
hvort það var af völdum veðurs-
ins, sem enn var svo kalt að gras-
lendi eyjarinnar var hulið snjó
þótt kominn væri miður júní, en
allt í kringum hann hrannaðist
hafísinn í öllum sínum furðu-
formum og myndum.
Rannsóknum mínum í eynni
lauk hinn 20. júní. Ég hugðist
fara í land samdægurs með báti
þeim, sem þá yfirgaf eyna og
Framhald á bls. 15.