Fréttablaðið - 16.07.2011, Blaðsíða 18

16. júlí 2011 LAUGARDAGUR18
M
eð tíu mánaða
millibili árið
1974 hurfu tveir
menn sporlaust
á Íslandi. Í janú-
arlok hélt átján
ára piltur, Guðmundur Einarsson,
á dansleik í Hafnarfirði og skil-
aði sér ekki heim. Síðla í nóvem-
ber fór ríflega þrítugur Keflvík-
ingur, Geirfinnur Einarsson, til
fundar við ókunnan mann í sjoppu í
bænum en sneri aldrei aftur. Síðan
þetta gerðist er liðinn hálfur fjórði
áratugur og tveimur árum betur.
Báðir mennirnir eru hins vegar
enn ófundnir.
Málin hafa síðan verið þekkt
undir einu nafni: Guðmundar- og
Geirfinnsmálið. Þau virtust þó í
fyrstu ekki tengjast með nokkr-
um hætti og enn ríkja miklar efa-
semdir um að svo hafi verið. Þegar
upp var staðið reyndist tengingin
líka aðeins ein: Tveir menn hlutu
þunga fangelsisdóma fyrir að bera
ábyrgð á báðum mannshvörfunum.
Þetta voru þeir Sævar Ciesielski
og Kristján Viðar Viðarsson, sem
hvor um sig var dæmdur í ævilangt
fangelsi í Sakadómi Reykjavíkur en
Hæstiréttur var ögn miskunnsam-
ari og kvað upp yfir þeim sautján
ára fangelsisdóm.
Handtökur í röðum
Það var ekki fyrr en í desember
1975, rúmu ári frá hvarfi Geirfinns
og tæpum tveimur árum frá hvarfi
Guðmundar, sem fernt var handtek-
ið og úrskurðað í gæsluvarðhald.
Sævar var handtekinn ásamt Erlu
Bolladóttur og voru þau í upphafi
grunuð um að svíkja fé út úr Pósti
og síma, þar sem Erla starfaði.
Fljótlega tók rannsóknin hins vegar
að snúast um mannshvörfin tvö.
Kristján Viðar og Tryggvi Rúnar
Leifsson voru einnig úrskurðaðir
í varðhald. Tryggvi var
síðar dæmdur fyrir aðild
að morðinu á Guðmundi.
Fleiri voru fljótlega
handteknir vegna máls-
ins, fjórir menn sem allir
tengdust skemmtistaðnum
Klúbbnum. Opinbera skýr-
ingin var sú að hinir fjór-
menningarnir hefðu bendl-
að þá við mannshvörfin,
og þeir gengust við þeim
röngu sakargiftum síðar
meir, en því hefur marg-
sinnis verið gert skóna að
lögreglan hafi frá upphafi
grunað Klúbbsmenn um
aðild að málunum. Þeir
voru allir látnir lausir
eftir þriggja mánaða ein-
angrunarvist og fengu að
lokum bætur fyrir.
Allt í hnút – Shutz til
bjargar
Hálfu ári eftir fyrstu
handtökur var rannsókn-
in komin í hálfgerðan
hnút. Fjórmenningarnir
sem sátu inni játuðu meira en það
sem staðreyndir og sönnunargögn
gátu stutt, frásagnir þeirra rákust
á í veigamiklum atriðum og voru
stundum æði fjarstæðukenndar.
Með öðrum orðum gekk íslensk-
um lögregluyfirvöldum vægast
sagt illa að fá botn í málið og þegar
landsmenn voru teknir að ókyrr-
ast mjög vegna þess hve hægt gekk
og skrautlegar samsæriskenning-
ar um afdrif þeirra Guðmund-
ar og Geirfinns gegnsýrðu sam-
félagið allt var brugðið á það ráð
að fá hingað til lands þaulreyndan
þýskan rannsóknarlögreglumann
sem kominn var á eftirlaun: Karl
Shutz. Hlutverk hans var að hnoða
illsamræmanlegum sögum sak-
borninganna saman í trúverðuga
atburðarás. Hann tók við stjórnar-
taumunum í júlí 1976.
Sjö mánuðum síðar, 2. febrú-
ar, tilkynnti Schutz um það á
blaðamannafundi ásamt íslensku
lögreglunni að málið – sem í raun
voru tvö mál – væri leyst og að játn-
ingar lægju fyrir. Íslenska þjóðin,
sem hafði verið þjökuð af endaleys-
unni í tvö ár, varpaði öndinni létt-
ar og Ólafur Jóhannesson dóms-
málaráðherra sagði að
nú væri „martröð létt
af þjóðinni“. Öðru var
nær.
Eins og í Rússlandi
1937
Þegar málið var tekið
til dóms í október 1977
kom í ljós að það var
síður en svo eins klippt
og skorið og Schutz og
hans menn höfðu vilj-
að vera láta í febrúar.
Greint var frá því að
aðalsakborningarnir
hefðu dregið játning-
ar sínar til baka og
við aðalmeðferð máls-
ins var því lýst hvern-
ig játningarnar áttu
að hafa verið knún-
ar fram með miklu
harðræði lögreglu á
meðan á hinni tæplega
tveggja ára löngu ein-
angrunarvist stóð.
Sævar Ciesielski,
sem lýst hafði verið
sem höfuðpaur málsins, flutti eigin
varnarræðu fyrir dómnum. „Þetta
er mjög slungið og furðulegt mál
allt saman,“ sagði hann samkvæmt
endursögn Morgunblaðsins, og lýsti
sig saklausan líkt og hann hefði
gert frá upphafi.
Lýsing hans á vistinni í Síðu-
múlafangelsi var ófögur: „Ég hef
hírst í sjö hundruð daga innilokað-
ur í klefa sem er aðeins 2 sinnum
2,5 metrar. Við sem erum ákærð í
málinu höfum orðið fyrir líkam-
legu ofbeldi. Lögregla hefur ráðist
að okkur af engu tilefni. Þetta hef
ég oft horft upp á í gegnum árin,
og nú eru þessir menn að yfirheyra
okkur. Það sem upp úr okkur hefur
komið eru játningaþulur, ekkert
annað. Þetta er heilaþvottur, þetta
er andleg píning. Það sem er að ger-
ast í þessu máli er hlutur sem er
að gerast og hefur gerst um allan
heim. Saklaust fólk er látið játa á
sig rangar sakir og svo er því kúpl-
að út úr þjóðfélaginu. Þetta gerðist
í Rússlandi 1937 og þetta hefur víða
gerst.“
Níðþungir dómar
Sævar biðlaði að lokum til dómara
að vera skynsamir og sýkna hann en
var ekki bænheyrður. Hann, eins og
Kristján Viðar, var dæmdur í ævi-
langt fangelsi, sem var nær eins-
dæmi, Tryggvi Rúnar í sexán ára
fangelsi fyrir aðild að morði Guð-
mundar, Guðjón Skarphéðinsson í
tólf ára fangelsi fyrir aðild að morði
Geirfinns og Albert Kahn Skaftason
í fimmtán mánaða fangelsi fyrir
að hafa ekið með lík Guðmundar í
Hafnarfjarðarhraun. Hvorugt líkið
hefur þó nokkru sinni fundist.
Opinbera sagan, sem byggt var á í
dómsniðurstöðunni, var á þá leið að
Sævar, Kristján Viðar og Tryggvi
hefðu lent í átökum við Guðmund á
heimili Erlu Bolladóttur og átökin
hefðu dregið Guðmund til dauða.
Síðar á árinu hafi Sævar, Kristján
Viðar og Guðjón ætlað að kaupa
heimabrugg af Geirfinni og þeim
sinnast með þeim afleiðing að þre-
menningarnir myrtu Geirfinn í
Dráttarbrautinni í Keflavík.
Áralöng árangurslaus barátta
Hæstiréttur mildaði dómana nokkr-
um mánuðum síðar, þá þyngstu í
sautján ár, og um miðjan níunda ára-
tuginn voru allir lausir úr fangelsi.
Málið átti hins vegar eftir að marka
djúp spor í líf þeirra allra, sem og
þeirra sem bendlaðir voru við það á
fyrri stigum en aldrei dæmdir.
Það var höfuðpaurinn meinti,
Sævar Ciesielski, sem neitaði að
sætta sig við það sem á undan hafði
gengið. Sævar hafði ekki átt auð-
velt líf. Sem barn var hann vistaður
í Breiðavík og sætti þar harðræði
af hálfu forstöðumannsins. Um
það skrifaði hann bók sem sann-
leiksnefnd um vistheimili taldi
mikilvæga heimild þegar hún vann
skýrslu sína um ofbeldi á heimilun-
um löngu síðar. Fyrir Guðmundar-
og Geirfinnsmál hafði Sævar staðið
í neyslu og smáglæpum.
Þrátt fyrir þessa fortíð var hann
ekki af baki dottinn og áratug eftir
að hann losnaði úr fangelsi hóf
hann ötula baráttu fyrir endurupp-
töku sakamálsins sem skekið hafði
þjóðina tuttugu árum fyrr.
Sú vegferð bar ekki árangur þrátt
fyrir stuðning flestra þeirra sem
sátu inni vegna málsins á sínum
tíma. Fæstir þeirra beittu sér af
krafti fyrir endurupptökunni, sem
Sævar barðist fyrir um nokkurra
ára skeið, en lýstu því þó yfir að
rannsóknaraðferðir lögreglu hefðu
verið glæpsamlegar og eðlilegt væri
að málið fengi meðferð á nýjan leik.
Sævar fór fram á þetta form-
lega árið 1994 en endanleg niður-
staða fékkst frá Hæstarétti þrem-
ur árum síðar: Ekki stæðu efni til
þess að taka málið upp á ný, enda
lægju ekki fyrir ný gögn sem ætla
mætti að hefðu breytt niðurstöðunni
á sínum tíma.
Gríðarleg áhrif
Sævar bar aldrei sitt barr eftir
þessa niðurstöðu og lauk nú í vik-
unni ævi sinni sem lítilmagna
alkóhólisti í Kaupmannahöfn eftir
áratuga baráttu við íslenska réttar-
kerfið. Ekki er ofsögum sagt að mál
hans hafi hins vegar breytt viðhorf-
um Íslendinga til téðs kerfis. Málið
varð hápólitískt, svo mjög að Karl
Schutz lýsti því fyrir þýskum fjöl-
miðlum við heimkomuna frá Íslandi
að hann hefði með snarræði sínu
bjargað íslensku ríkisstjórninni frá
falli. Enn dafna kenningar um það
hvað raunverulega gerðist í lífi Guð-
mundar og Geirfinns dagana örlaga-
ríku árið 1974 og efasemdir um að
rétt hafi verið staðið að rannsókn-
inni hafa bara aukist.
Ólíklegt er að sannleikurinn komi
nokkurn tíma í ljós úr þessu, en
baráttan fyrir endurupptöku þessa
ótrúlega sakamáls stendur þó enn
að Sævari gengnum.
Kúplað út úr þjóðfélaginu
Kaflaskil urðu í mestu sakamálasögu Íslands fyrr og síðar þegar meintur höfuðpaur í Guðmundar- og Geirfinnsmálinu, Sævar
Ciesielski, lést í Kaupmannahöfn í vikunni sem leið. Hann glímdi við afleiðingar þess til dauðadags og málið dularfulla, sem setti
samfélagið allt úr skorðum í áraraðir, hvílir enn sem mara á þjóðinni. Stígur Helgason rifjaði upp málið og lífsbaráttu Sævars.
„MJÖG SLUNGIÐ OG FURÐULEGT MÁL“ Viðstöddum var nokkuð brugðið þegar Sævar Ciesielski stóð upp í Sakadómi Reykjavíkur í október 1977 og flutti varnarræðu sína
sjálfur. Lýsingar hans á aðförum lögreglunnar við að ná fram játningu voru sláandi. Enn þann dag í dag hefur ekki verið rannsakað formlega hvort þær áttu við rök að styðjast.
MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
Þegar líða tók á tíunda áratuginn og Sævar Ciesielski hafði háð baráttu
fyrir endurupptöku Guðmundar- og Geir-
finnsmálsins um margra ára skeið tók
almenningsálitið að snúast mjög á sveif
með hinum dæmdu í málinu. Sigursteinn
Másson vann ítarlegan sjónvarpsþátt um
málið og fljótlega varð það að viðtekinni
skoðun að réttarkerfið hefði brugðist fólk-
inu – óháð því hvort það væri sekt eða sak-
laust.
Þessi víðtæki stuðningur braust svo út af krafti
á Alþingi haustið 1998, þegar sjálfur forsætisráð-
herra þjóðarinnar, Davíð Oddsson, lýsti því yfir
að hann teldi að í Guðmundar- og Geirfinnsmálinu
hefðu verið framin „dómsmorð“.
Í viðtali við Morgunblaðið, þar sem hann skýrði
þessa afstöðu sína, sagði að forsendur sem þurfi að
vera fyrir hendi til að kveða megi upp trúverðugan
dóm hafi vantað í Guðmundar- og Geirfinnsmálinu.
Sagði hann að forsendurnar hefðu brostið á öllum
stigum málsins, þvingunarúrræðin sem
beitt var væru ekki í neinu samræmi við
réttarvitund fólks og því hefði í raun ekki
verið hægt að kveða upp dóm með þeim
hætti sem gert hefði verið. Davíð sagði
að með orðinu „dómsmorð“ væri hann að
vísa til allra sem málið tók til, bæði hinna
dæmdu og annarra sem aldrei hlutu dóm.
„Ég tel þess vegna miðað við þessar for-
sendur, að það megi taka svo til orða eins
og ég gerði að ekki aðeins eitt dómsmorð
heldur fleiri hafi verið framin.“
Þá gagnrýndi hann að endurupptöku hefði verið
hafnað og sagði dómstóla þar hafa brugðist. „Vegna
þess að fyrir framan þá voru þessar rannsóknarað-
ferðir. Fyrir framan þá voru öll þessi dularfullu
málsatvik. Fyrir framan þá voru engin lík. Fyrir
framan þá voru engin sannindamerki þess að þessir
menn hefðu nokkru sinni hitt þá menn sem hurfu.
Ég er ekki í vafa um að það hefði tekið skamma hríð
í Evrópu og Bandaríkjunum að taka þetta mál upp.“
■ DÓMSMORÐ – VÍÐTÆKUR STUÐNINGUR VIÐ MÁLSTAÐ SÆVARS
DAVÍÐ ODDSSON
Það sem upp
úr okkur
hefur komið
eru játninga-
þulur, ekkert
annað. Þetta
er heila-
þvottur, þetta
er andleg
píning.