Íslendingur - 22.12.1955, Qupperneq 5

Fimmtudagur 22. des. 1955
Jólablað íslendings
5
Eiuar Sigfússou frá Ærlæk:
Jón Irousti 09 sögupersónur hans
Rilhöfundurinn Jón Trausti var búinn að fást
all-mikið við ritstörf, áður en hann hóf skáld-
sagnagerðina. Hafði hann sent frá sér ljóðakver
og leikrit, auk ýmissa ritgerða. En skömmu eftir
aldamótin kom út skáldsagan „Halla“ og nokkr-
ar smásögur. Um leið tók hann upp rithöfundar-
nafn sitt og notaði það síðan íil dauðadags. Um
sinn vissu menn ekki almennt, hver höíundur-
ii’Ji vai-. En vorið 1907 er þess getið í „Oðni“,
að hér væri um Guðmund Magnússon að ræða.
En auðvilað var það þegar orðið all-kunnugt,
einkum í átthögum höfundar.
Það varð hrátt almennt umtalsefni, hvaðan
höfundur hefði fyrirmyndir að sögupersónum
sínum og sögusviðum. Nokkur ógætni með nöfn
í fyrstu smásögum hans varð til þess, að menn
gerðu of mikið úr notkun á söguefnum úr hérað-
inu. En hann bar löngum á móti því, að hann
notaði yfirleitt nokkuð „aðfengið“ efni. Allt væri
sín eigin smíði. Um slíkt þýðir ekki að deila.
Hið eina, sem hér er um að ræða, er að geta álits
nokkurra, sem til þekkja um þessi efni, og fyrsta
viðfangsefnið er spurningin: Hver var fyrirmynd
Höllui’ Bezt mætti trúa því, að þar hafi Reykvík-
ir.gar orðið fyrstir til að svara, og það á þessa
leið: Það var sjálf móðir höfundarins, Guðbjörg
Sigurðardóttir.
Guðbjöxg var af góðu fólki komin og talin
snemma gáfuð og gervileg. En hún varð fyrir því
ung að eignast barn með kvæntum manni. Var
þar með framtíð hennar að meira eða minna
leyti eyðilögð. Sennilegt, að frá föðurins hálfu
hafi ekki verið um neinn styrk að ræða barninu
til uppeldis en hún orðið að berjast áfram í
vinnumennsku, sem hún raunar var flestum fær-
ari til, vegna þess, hve dugleg hún var og vel
verki farin. En barnið, sem var drengur, and-
aðist ungur. Mun hún hafa gifzt eftir lát hans
Magnúsi Magnússyni, ættuðum úr Prestshóla-
hreppi. Þau bjuggu nokkur ár við hrakning og
fátækt, síðast á Hrauntanga á Axarfjarðarheiði.
Þar andaðist Magnús, en ekkjan fór með börnin
á sveitina.
Um Guðbjöigu er það að segja, að hún giftist
á ný og bjó með manni sínum að Núpskötlu
austan við Rauðanúp í nokkur ár. Síðan brugðu
þau búi og fluttu að Snartastöðum í Núpasveit.
Varð Þorkell rnaður hennar þar fjái'maður en
Guðbjörg í húsmennsku. Eflaust hafa kjör Guð-
bjargar verið langbezt síðari hlula ævi hennar,
einkum eftir að hún kom að Snartastöðum. Það
var ágætis heimili, og húsbændurnir kunnu að
meta, hvers virði það var að liafa sauðféð í
höndum slíks manns, sem Þorkell var, að dugn-
aði og írúmennsku.
í rauninni var saga Guðbjargar ekki annað en
saga óteljandi kvenna, sem hafa barizt við fá-
tækt og einstæðingshátt. Höfundur Ilöllu kynnt-
ist slíkurn kjörurn strax í barnæsku. Og hin hlýja
lund hans, sem var honum dýrmæt eign, gjöiði
honum unnt að koma sögum sínum í hinn glæsi-
lega — og um leið sanna —— búning, sem veldur
þ-ví, að þær verða lengi taldar með dýrgripum
íslenzkra bókmennta.
Um allt ritverkið „Heiðarbýlið“ er hið sama
að segja og „Höllu“, að þar blasa hvarvetna við
fyrirmyndir þeirra atvika, sem sagan lýsir. Sann
ari lýsing á íslenzku sveitalífi á þeim árurn, er
Guðmundur hcitinn Magnússon ólst upp, er
hvergi til. Það var þjóðinni lán, að hann var
sveitamaður nægilega lengi til að kynnast slíku
niður í kjölinn.
Það vakti víða athygli, þegar lýsing Heiðar-
býlisins á láti Ólafs kom út, að faðir höfundar-
ins andaðist líka í heiðarbýli, þar sem Guðbjörg
var ein eftir með börnin. En svipað atvik gerðist
líka í Þistilfirði á dögum höfundar. Þar vai'ð
móðirin að skilja eflir börnin hjá líki mannsins
og fara í stórhríð langa leið niður í sveit til að
leita hjálpar. Var þar veruleikinn nær því rétta
en hjá Guðbjörgu, því að er maður hennar var
nýlátinn, kom þangað ferðamaður, sem kom
beiðni liennar um hjálp niður í sveitina.
Niðurstaðan verður sú, hvað snertir hinar
lengri sögur Jóns Trausta, að hann þurfti alls
ekki að nota heimildir hið næsta sér. Þar var nóg
að velja hjá heildinni.
En þegar að því kemur að athuga, hvað nátt-
áran liafi kgt honum til fyrirmyndar, virðist
talsvert öðru máli að gegna en með fólkið.
Það er alkunna, hversu íslenzk náttúra er rík
af tilbreytingum. Og þar var urn auð að ræða í
héraðinu, er ól Guðmund Magnússon.
Enginn, sem til þekkir, dregur í efa, að liéruð
þau, sem eru fyrirmyndir við ritun Höllu og
Heiðarbýlisins, eru Presthólahreppur og Þistil-
fjarðarbyggðin vestan fjarðarins. Skáldsagan
Halla hefst á prestssetri, sem stendur á hrauni.
Þar er gömul stofa og svefnherbergi inn af henni.
Allt eru þetta gamlir kunningjar þeirra, sem til
þekkja í Presthólum. Aðeins hverinn er viðbót
höfundar.
Austan Núpasveitar, einkum meðfram fjall-
garði þeim, sem liggur þar til sjávar, eru mjög
grösug og fögur heiðalönd. Þar var um skeið
talsverð byggð, og rnest á þeim árum, sem G. M.
var að alast upp. Af þeim mönnum, sem við rit-
störf hafa fengizt, var hann þarna allra kunnug-
astur. Vinur hans, H. Erkes, sagði, að inngang-
ur Heiðarbýlisins væri ein af perlum íslenzkra
bókmennta. Vissulega var G. M. rétti maðurinn
til að gera þau þjóðinni kunn. Enda gerði hann
það á þann hátt, að seint mun gleymast.
Þegar þau Halla og Ólafur flytja sig að Heið-
arhvammi, sem þau fengu til ábúðar, liggur leið
þeirra yfir allbreiðan heiðarfláka en síðan yfir
all-stóra á, og er þaðan skammt til bæjarins, sem
stendur við fjallgai'ðinn. En þar er skarð, sem
sýnt var á káputeikningu Heiðarbýlisins. Sá, sem
kemur á þessar slóðir, kannast fljótt við allt
landslag úr Ileiðarbýlinu: Fjallgarðinn, Ormsá,
víðáttumiklu engjasvæðin nreð fjölda stöðuvatna,
hraunið og fleira. Hér er ónumið land fyrir unn-
endur íslenzkra fræða og náttúrufegurðar.
Hreppstjórasetrið Hvammur er sá staðui’, sem
er þungamiðja flesti'a atburða í Heiðarbýlinu.
Þeir, sem koma að Kollavík í Þistilfirði, munu
veita eftirtekt stöðuvatninu, sem nær heim að
túninu, hlíðinni ofan við bæinn, klettabeltunum
o. fl. Þess gætir víða, hve náttúran hefir rík ítök
á höfundinum. Hann ferðaðist um land sitt eins
og ástæður leyfðu og var nýkonrinn úr einni
slíkri, er hann andaðist.
r
Ymsir þóttust kenna sumar persónur Heiðar-
býlisins, þótt sennilega sé slíkt ástæðulaust.
Þarna er verið að lýsa íslendingum eins og þeir
koma höfundinum fyrir sjónir. Og mannþekkjari
var hann með afbrigðum. Því neita fáir.
í sumum smærri sögum Jóns Trausta er auð-
sætt, að landslag Melrakkasléttu vakir fyrir höf-
undi (Á fjörunni, Strandið á Kolli). En þar með
er ekki sagt, að persónur væru af sömu stöðvum.
Sennilegt er, að ef G. M. hefði lagt meiri stund
á ljóðagerð, hefði náttúran orðið höfuð-viðfangs-
efnið. Ungur orti liann unr Herðubreið, Jökulsá
og Rauðanúp, en skipti siðan um viðfangsefni.
Það varð hlutverk Einais Benediktssonar að víð-
frægja náttúrufegui'ð Norður-Þingeyjai'sýslu.
„Leysing“ er sú aí sögum Jóns Trausta, sem
vakti mest uppnám meðal þeirra, sem töldu að
sér sneitt í sögunni. Voru það einkum kaupfé-
lagsmenn, sem töldu, að Þorgeir verzlunarstjóri
Lenti til Þórðar Guðjohnsen verzlunarstjóra á
Húsavík. Hins vegar væru leiðtogar K. N. Þ.
fyrirmynd bændaræflanna, sem sagan lýsti. Einn
hinna æslustu sagði, að það færi að koma sér
betur að hafa í lagi vátryggingar kaupfélaganna,
þegar skáldin væru farin að í'ita um það, að ekki
þyrfti annað en að kveikja í húsum kaupfélag-
anna til þess að þau enduðu með „brauki og
bramli“. En G. M. lét þenna úlfaþyt, er Leysing
vakti, sem vind um eyrun þjóta, og féll svo allt
i logrikyrrð. Má vei'a, að síðar hafi ýmsum kom-
ið til hugar, að áminning sú, sem G. M. gaf kaup-
félagsmönnum í Leysingu, hafi ekki vei'ið með
öllu óþörf.
Mikilsvirtur íslenzkur rithöfundur lét þau orð
falla, að G. M. sæi kaupstaðarbúana jafnan í spé-
spegli. Leysing hefir vart notið þeiirar viður-
kenningar, sem hún á skilið. Gæti það ekki staf-
að af því, að þar sá höfundurinn helzt til marga
í spéspegli?
Þegar Guðmundur Magnússon lagði leið sína
út í heiminn, hélt hann fyrst til Austfjarða og
dvaldi þar um nokkurra ára bil. Til vistar hans
þar má rekja eina af höfuð-sögum hans, „Borg-
ix“, og nokkrar smásögur. Sem vænta má, telja
margir, að ýmsir alkvæðamenn á Austurlandi
komi fram í þeim ritum. Hinir alkvæðamiklu
prestar, sr. Björn Þorláksson á Dvergasteini og
sr. Daníel Halldórsson á Hólmum birtist í sr.
Torfa en Ottó Wathne í Jónasi Pramma. Hætt er
við, að ýmsurn þyki sem Wathne liafi verið fínni
jjei'sóna en Prammi. En í þessum sögum kemur
frarn sem víða hjá Jóni Trausta snjöll lýsing á
hinni fögru náttúru Austfjarða, er hlýtur að
hrífa hvern mann, sem til þekkir í þeim lands-
hluía.
Sú tíð kemur, að íslenzka þjóðin reisir Jóni
Irausta veglega standmynd. Ætti ég að gera til-
lögu um, hvar sú mynd stæði, þá nrælti ég með
Rauðanúp, — hjá vitanum. Þaðan sér allt það
svæði ,sem voru æskustöðvar Guðmundar Magn-
ússonar og mætli kalla ættarstöðvar sagna lians.
Skrítlur
Frún (við vinnukonuna): Er það ekki rétt,
að systir yðar ætli að gifta sig á morgun? Viljið
þér ekki fá frí til að fara í veizluna?
Vinnukonan: Nei, hún var ekki svo myndarleg
að hjóða mér í skírnarveizluna í vor, svo að ég
stíg ekki fæti mínum inn fyrir dyr hjá henni á
brúðkaupsdaginn.
—X"
— Varst þú í afmælisveizlunni hans Björns?
— Já.
— Tókstu nokkuð eftir, hvort ég var þar?
— Til hamingju með hjónabandið, Pétur. Ert
þú ekki hamingjusamur?
— Jú, orð fá því ekki lýst.
— Jæja, kannske þú getir frekar skýrt það
með íölum.