Íslendingur - 17.01.1985, Blaðsíða 4

4
3bleadin0ur
FIMMTUDAGUR 17. JANÚAR 1985
Fyrir nokkrum áruni hitfi cj» Sviss-
lcndinj> nokkurn, sem kom frá því
að skoða Náttúrugrípasafnið á
Akureyri. Éf» spurði hann hvort þar
væri merkilcgt safn. Hann léf
fremur vel af þvi, en tók það skýrt
fram, að af mörj»um merkilegum
oj» sjaldj»æfum j»rípum safnsins
væri safnvörðurinn athyglisverð-
astur.
Helgi Hallgrímsson er vissulega
sjaldgæft eintak. Ég hef þekkt
hann nokkuð lengi. Kynni okkar
hófust, þegar hann kenndi mér
efnafræði í Menntaskólanum á
Akureyri veturinn 1959-1960.
llelgi var afbragðs kennari. eink-
um vegna þess að honuni var lagið
að hafa cndaskipti á hlutunum,
nálgaðist vandainálin frá allt
annarri hlið en kennsluhækur gera
og kom okkur sífellt á óvart. Ég
hafði af þessu mikla nautn, sem ég
hef aldrei fyllilega komist yfir. A
vissan hátt er Helgi mér enn læri-
faðir. Ég fer enn í tíma hjá honum
þótt stundaskráin sé ekki í föstum
skorðum eins og áður var. Þegar
mér finnst ég vera farínn að taka
sjálfan mig of hátíðlega lit ég inn
til Helga. Og hann svíkur mig
aldrei, kemur mér alltaf á óvart,
einkennilega ferskur og framand-
legur, en jafnframt fullur af þjóð-
legum fróðleik og næsta fomeskju-
legur í háttum.
Á safninu, þar sem Helgi ræður
húsum, ríkir náttúrulega sá friður
og sú ró. sem uppstoppuðum
fuglum sæmir. Ég geng um
sýningarsalinn og verð að viður-
kenna að uppstoppuð náttúra er
hálf náttúrulaus. Hvað á til dæmis
þessi hvíti fjaðrabingur satneigin-
legt með kvikri, sprettharðri
rjúpunni, sem teygir álkuna, og
þurr brakandi ropinn kveður við í
birkiskóginum. Eða gæsin, í
morgunkyrrðinni, þegar veiði-
maðurínn leggur við hlustirnar,
hlýðir á hópinn brækja langdregið
á eymnum og búa sig til flugs,
heyrir taktfast nöldrandi kvakið,
þegar fuglinn nálgast. Að skoða
náttúrugrípasafn er eins og að
skoða heimili látins stórskálds.
En Náttúmgripasafnið á Akur-
eyri er jafngott fyrir því. Og það er
raunar miklu meira en safn.
Stofnuninni hafa verið fengin
margvísleg rannsóknarverkefni á
síðastliðnum 15 árum. sem hafa
styrkt starfsemi hennar og álit.
Á efstu hæðinni er kompa safn-
varðarins, ekki mjög nýtískulega
búin. í þetta sinnið er ég hingað
korninn til að spjaila við safn-
vörðinn um safnið, hann sjálfan og
uppáhaldsviðfangsefni hans, nátt-
úmna, bæði sýnilega og dulda.
Safn og vísindastofnun
Er það sjálfgefið, Helgi Hallgn'msson, að
náttúrugripasafn sé vísindastofnun?
Þetta hefur verið þróunin víða um
lönd, að svona söfn hafi breyst í
vísindastofnanir. Það hefur gerst t.d.
með Náttúrufræðistofnun íslands, sem
hét áður Náttúrugripasafnið í Reykja-
vík. Það fer svo, að þar sem safnað er
gripum skapast fijótt aðstaða til rann-
sókna.
Getur safn sem það, sem þú veitir forslöðu,
þrifst án vísindastarfs?
Tæplega, því það þarf að greina alla
muni og flokka, svo það er í raun ekki
hægt að komast hjá þessu, ef safn á að
standa undir nafni. En að vísu er það
mjög misjafnt hve langt þetta gengur
og fyrst og fremst undir starfsmönnun-
um komið.
Jakob Karlsson
Geturðu frœtt mig um tilurð safnsins?
Safnið varð þannig til að Jakob
Karlsson, forstjóri Eimskipafélagsins,
Jakob Karlsson
fór að safna fuglum, sem Kristján
Geirmundsson stoppaði upp fyrir hann.
Ég hygg að Jakob, sem var framfara-
sinnaður athafnamaður og átti
fyrsti sem reyndi að hrinda því í
framkvæmd. Hann fékk einhverja
kompu þegar hann var í Reykjavík
1840 eða 1841, að því er mig minnir,
og safnaði í hana ýmsu dóti, steinum
og fiskum, og kallaði þetta „svart-
holið”. Þessi kompa var eiginlega
fyrsta náttúrugripasafn á íslandi.
Var Jónas Hallgrímsson náttúruvemdar-
maður si'ns tíma?
Það má til sanns vegar færa. Hann
átti vitaskuld ekki lítinn þátt í að
kenna okkur að meta landið og nátt-
úruna.
Lúta hugmyndir ykkar um ,Jónasarhús”
að einhvers konar samstarfi við Menntaskól-
ann á Akureyri?
Já, við höfum það á bak við eyrað
að það sé hægt að ná slíku samstarfi og
jafnvel byggja á lóð skólans. Stofnunin
mun þá tengjast kennslu í skólanum.
Hugmynd okkar var, að innan veggja
hennar yrði háskólakennsla í náttúru-
vísindum, ef til slíks kæmi á Akureyri.
Er skrefið stórt milli þess vísindastarfs,
sem fiam fer á vegum Náttúrugripasafnsins
nokkur ár og brúaði bilið þar til
Steindór Steindórsson kom að skólan-
um um 1930. Steinþór Sigurðsson var
hér líka í nokkur ár og stundaði einnig
rannsóknir. En starf Steindórs var þó
lang viðamest næstu áratugina, uns
Náttúrugripasafnið tók til starfa.
Fæddur náttúrufræðingur
Hvað olli þvi' að þú lagðir jyrir þig náttúm-
frœði? Var eitthvað í uppeldi þínu auslur á
Héraði, sem réð þvi að þú hneigðist til
náttúmvisinda?
Nei, það held ég ekki. Það er ekki til
nein skýring á því, nema það sé þá
einhver dulræn skýring, segir Helgi og
brosir tvírætt. Ég man ekki eftir öðru
en að ég hafi haft áhuga á þessum
málum frá upphafi. Það kann þó að
vera að áhuginn hafi hafist með
einhvers konar ræktunarstarfi. Það
fyrsta sem ég man eftir á þessu sviði,
var að gróðursetja birki sem við sóttum
út í haga, í garðinum heima.
Hvar ertu fceddur?
Á Skeggjastöðum í Fellum á Héraði
,yísindin hafd alla vank
peninga, hafi gert þetta bæði til að
styrkja starf Kristjáns og leggja grund-
völl að almenningssafni. Upp úr sam-
starfi þessara manna sprettur fugla-
safnið, sem var mjög fullkomið á sinn
hátt. Þetta safn virðist Jakob snemma
hafa hugsað sér að afhenda bænum og
gerir það svo 1951. Áður en safnið var
opnað var haldin sýning á mununum í
Barnaskólanum, sem var mjög vel sótt.
Ég held að á hana hafi komið 4-5
þúsund manns. Það hefur sjálfsagt
örvað bæjaryfirvöld til að stofna safnið.
Jakob tók það fram að það mætti ekki
afhenda skólunum safnið, enda hefði
safnið þá sjálfsagt ekki orðið langlíft.
Hann setur það sem skilyrði að safnið
verði opinbert safn í eigu bæjarins og
opið almenningi. Kristján sá svo um
safnið fyrstu árin.
Hvenœr kemur þú að safninu, Helgi?
Ég hóf störf haustið 1963. Þá hafði
verið keypt grasasafn Steindórs Stein-
dórssonar, en að öðru leyti var safnið
fátækt, hvorki til stóll né borð, hvað þá
fullkomnari vísindatæki. Ég fór þá að
útvega safninu tæki og bækur, og hóf
að safna jurtum. Safn Steindórs er
þannig gundvöllurinn að hinum
vísindalega hluta safnsins, sem þróast
svo einkum á sviði grasafræðinnar, af
þvi að ég er grasafræðingur, og það er
Hörður Kristinsson einnig, en hann
hóf störf við safnið um 1970. Um það
leyti barst til landsins náttúruverndar-
alda, sem leiddi m.a. til þess að safninu
voru fengin ýmis rannsóknarverkefni.
Þessi verkefni treystu vísindastarfsemi
safnsins.
Jónasarhús og háskóli
Ef hægt er að komast svo að orði að hér sé
annars vegar rannsóknarstofnun i náttúm-
frœðum hins vegar nátlúmgriþasafn, en þá
það siðamefnda ivexti?
Það er rétt að hér eru eiginlega
tvær stofnanir, rannsóknarsafn og sýn-
ingarsafn, sem að meginstofni er þetta
gamla fuglasafn Jakobs. Sýningarsafn-
ið er að mestu leyti óbreytt frá ári til
árs, en það stafar sumpart af húsnæðis-
leysi. Það er engu hægt við að bæta án
þess að taka eitthvað burt.
Eru uppi einhver áform um að stækka
safinð eða byggjayjir það?
Ekki fer nú mjög mikið fyrir því.
Að vísu stofnuðum við byggingar-
sjóð fyrir nokkrum árum. Þá var talað
um að reisa ,Jónasarhús” einhvers
staðar nálægt Lystigarðinum. Það væri
vel til fundið af því að Jónas Hall-
grímsson á eiginlega fyrstu hugmynd-
ina að því að stofna náttúrugripasafn á
íslandi. Hann var meira að segja sá
og þeirra vísinda- og frœðistarfa, sem
tengjast háskólum?
Nei, það held ég ekki, það er ekki
mikið stökk. Að mínu áliti höfum við
hér undirstöðu að því grúski, sem fram
fer í tengslum við háskóla. í náttúru-
vísindum eru mörkin milli mennta-
skólanáms og háskólanáms ekki svo
mikil. Margt af því, sem kennt er í
efsta bekk menntaskólanna, er endur-
tekið í háskólanum.
Náttúruvísindi í skjóli skólans
Milli Menntaskólans á Akureyri og
Náttúrugripasafnsins hafa frá önd-
verðu verið náin tengsl, sem byggjast á
gamalli hefð. Er sú hefð ekki ákjósan-
legur grundvöllur að útvíkkaðri starf-
semi innan náttúruvísinda á háskóla-
stigi.
Geturðu skýrt nánar þessa hefð?
Náttúruvísindi eflast hér í skjóli
norðlenska skólans löngu áður en
safnið kom til. Við stofnun Möðru-
vallaskóla kemur þangað Þorvaldur
Thoroddsen og kennir þar náttúru-
fræði og er í ijögur ár. Hann hóf
sínar miklu rannsóknarferðir á meðan
hann var á Möðruvöllum. Skólinn
hentaði honum að mörgu leyti mjög
vel til rannsóknarstarfsins, því kennslu-
skylda var þar tiltölulega lítil, ég held
varla meiri en 10-12 tímar á viku.
Hann hafði því nokkuð rúman tíma til
fræðiiðkana. Benedikt Gröndal var svo
einn vetur á Möðruvöllum. Hans
skerfur var lítill, enda var Benedikt
óánægður með hlutskipti sitt á Möðru-
völlum, en hann var þó einn af okkar
merkustu náttúrufræðingum.
Síðan kemur Stefán Stefánsson um
1890 og tekur upp merkið. Þorvaldur
hafði starfað á sviði landafræði og
jarðfræði, en Stefán var grasafræðing-
ur. Ólafur Davíðsson kemur að skólan-
um laust fyrir aldamótin. Þótt honum
entist ekki aldur til að starfa þar nema
nokkur ár, þá var hann ótrúlega starfs-
samur og safnaði ógrynni af plöntum,
sem hann sendi til Kaupmannahafnar,
þar sem safn hans er að miklu leyti nú.
Laust eftir að skólinn flyst til Akur-
eyrar, 1902, tekur Stefán við stjórn
hans og dró það úr fræðistörfum hans
af skiljanlegum ástæðum. Stefán skapaði
með vísindastörfum sínum og ekki síður
með kennslu mikinn áhuga á grasa-
fræði. Það er því engin tilviljun að þrír
helstu grasafræðingar landsins skuli hafa
sprottið upp í héraðinu á þessum árum,
þeir Ingólfur Davíðsson, Ingimar Ósk-
arsson og Steindór Steindórsson.
Á þriðja áratugnum starfaði Guð-
mundur Bárðarson við skólann í
árið 1935 og alinn upp á næstu
bæjum, á Arnheiðarstöðum og síðan á
nýbýli, sem heitir Droplaugarstaðir,
ysta bæ í Fljótsdalshreppi. Mér var
komið upp svona á mótum tveggja
hreppa, Fellahrepps og Fljótsdals-
hrepps. Ég átti því heima beint á móti
Haílormsstað, og það hefur eflaust haft
einhver áhrif. Birkiplöntur voru þama
á hverju strái ef svo má segja. Það
fýkur svo mikið birkifræ þarna yfir
Fljótið.
Nærsýnir fræðimenn og eðli
vísinda
Einhvem tima léstu þau orð falla, að
náttúmfrœðingar vœm nœrsýnir að eðlisfari,
og að það vœri raunar þeirra hlutverk. Þarf
að taka frœðurn náttúmfræðinga með þeim
jyrirvara að þeir séu nœrsýnir?
Það þarf að taka öllum fróðleik með