Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.2009, Síða 8

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. FEBRÚAR 2009
8 LesbókBÆKUR
F
yrir röskum tíu árum kom skáldsagan Les-
arinn eftir Bernhard Schlink fyrst út á ís-
lensku í þýðingu Arthúrs Björgvins Bolla-
sonar. Hún er nú komin út á nýjan leik í kilju og
ber útgáfuna upp á sama tíma og verið er að
frumsýna kvikmynd sem gerð hefur verið
eftir skáldsögunni. Myndin er
stjörnum stráð, þau Kate Wins-
let og Ralph Fiennes eru í aðal-
hlutverkum. Bernhard Schlink
fékk mikið lof fyrir Lesarann þegar
bókin kom út í Þýskalandi, enda fer
hann þar ofan í saumana á þeim sið-
ferðisspursmálum sem legið hafa
eins og mara á þýskri þjóðarvitund
frá stríðslokum. Sjálfur er Schlink
fæddur 1944 og of ungur til að muna
heimsstyrjöldina, rétt eins og að-
alsöguhetja bókarinnar, en það breytir
ekki þeirri staðreynd að styrjöldin og eft-
irleikur hennar mótar allt hans líf.
Lesarinn er eftirtektarverð saga um við-
kvæmasta tímabil þýskrar sögu, seinni heims-
styrjöldina og afleiðingar hennar. Hún afhjúpar
afstæði siðferðisvitundar venjulegs
fólks við afar óvenjulegar aðstæður.
Setur þær í samhengi við samviskubit
heillar þjóðar og þöggunina sem
fylgdi þýsku samfélagi eftir að stríð-
inu lauk. Stór þáttur sögunnar er
rakinn í réttarsal, þar sem tekist er
á um sekt og samsekt – þar sem
dregnar eru fram í dagsljósið
háskalegar tilfinningar, þar sem
það sem látið er ósagt skiptir
ekki síður máli en það sem sagt
er. Niðurstaða verksins er í
raun sú að afleiðingar stríðs-
ins séu og verði að vera
óafmáanlegar.
Lesarinn | Bernhard Schlink
Afstæði siðferðisvitundarinnar
Bílstjórinn stóð fyrir utan bílinn. Hann
vissi ekki hvað hann átti að gera. Fólk-
ið ýtti honum inn í bílinn. Hann var
ennþá ekki búinn að átta sig á því sem
hafði gerzt. Hann vissi ennþá ekki að
hann átti að vera sorgmæddur af því
að hann hafði drepið mann. Hann gat
enn ekki fullnægt kröfum venjunnar að
vera sorgmæddur undir slíkum að-
stæðum. Hann var þögull. Hann ók
burt. Fólkið stóð um stund á staðnum.
Svo dreifðist það og fór burt. Það fór
heim að borða. Maðurinn var dáinn.
B
íllinn hafði rekizt á manninn á
hjólinu. Hann lá hreyfing-
arlaus. Það kom fólk til að
horfa. Það kom fólk til að
verða æst. Rautt blóð rann úr munni
hans. Rautt blóð kom úr nösum hans
og eyrum. Hann var dáinn. Fólkið tók
hann upp og lét hann inn í bílinn. Mað-
ur í ljósgráum fötum settist undir höf-
uð honum. Það kom blóð á föt hans.
Hendur hans urðu rauðar af blóði.
Maðurinn var dáinn. Fólkið vissi það
ekki. Það var of æst til að athuga það.
Umferðarslys í stórborg og fólk
Örsagan sem hér birtist er úr bókinni Mað-
urinn er alltaf einn eftir Thor Vilhjálmsson,
sem kom út með hans eigin myndverkum árið
1950. Hún er skrifuð í Róm 31. ágúst 1948.
Bókin, sem er safn ljóða og stuttra prósa-
texta, gefur einkar forvitnilega mynd af þróun
Thors sem rithöfundar.
Maðurinn er
alltaf einn
Eitt myndverka
Thors Vilhjálms-
sonar úr bókinni.
A
ð öðrum íslenskum skáldkonum ólöst-
uðum má fullyrða að þær Ásta Sigurð-
ardóttir og Svava Jakobsdóttir hafi verið
einhver sterkasta fyrirmynd yngri kynslóða
kvenna í samtímabókmenntasögunni. Svava
hélt að sjálfsögðu eigin merki á lofti á
löngum ferli, en það sama gilti
ekki um Ástu þar sem hún lést
um aldur fram, aðeins rúmlega
fertug, og skildi að sama skapi
minna eftir sig. Upp úr 1980 varð
mikil vitundarvakning í kringum verk
Ástu sem rannsóknir á kvennabók-
menntum áttu drjúgan þátt í. Safn
sagna hennar og ljóða kom fyrst út ár-
ið 1985 en hefur því miður verði ófáan-
legt um langt skeið. Í vikunni bárust
fréttir af því að það hefði verið endur-
útgefið í kiljuformi og er gríðarlegur feng-
ur í því. Undanfarið hafa ýmis lykilverk
loks verið gefin út í kilju, enda erfitt að ímynda
sér bókmenntaþjóð sem ekki á arf sinn á prenti
í ódýrum útgáfum.
Tímamótasögur á borð við Sunnudagskvöld
til mánudagsmorguns og Í hvaða vagni;
þar sem fjallað er um hlutskipti kvenna
og ýmis tabú eftirstríðsáranna eru fyrir
löngu orðnar klassískar í íslenskri bók-
menntasögu. Þegar fyrrnefnda sagan
birtist í tímaritinu Líf og list árið
1951, var því líkt við sprengju í
„kyrrlátt og smáborgaralegt sam-
félag Reykjavíkur“, eins og það var
orðað á kápu útgáfunnar frá 1985.
Dúkristur Ástu er skreyttu sög-
urnar ýttu enn undir áhrifamátt
hennar – afhjúpuðu einstaka
sýn hennar undir hið slétta og
fellda yfirborð borgarasam-
félags í mótun.
Sögur og ljóð | Ásta Sigurðardóttir
Tabú eftirstríðsáranna
Þ
að sjónarhorn Eíasar B. Halldórssonar að
„list [skapi] menn“ er athyglisvert. Ekki
síst þar sem flestir líta málið öðrum aug-
um; telja menn skapa list. Þó er augljóst
eftir lestur bókarinnar um Elías sem kom út rétt
fyrir jólin að líklega hefur hann rétt fyrir sér – í
það minnsta hvað hann sjálfan varðar.
Bók bræðranna Gyrðis, Sigurlaugs og
Nökkva Elíassona dregur upp mynd af föður
þeirra Elíasi B. Halldórssyni, af sjaldséðu næmi
og alúð. Af bóndasyninum sem var lítt gefinn
fyrir búskap en átti sem betur fer föður sem
gerði sér grein fyrir því. Viðbrögð hans er hann
stóð son sinn að því að fitla við að mála sanna
það og spurningin; „Af hverju ferðu ekki að
læra þetta? Þú verður aldrei bóndi.“
Í bók bræðranna er meðal annarra frábærra
texta að finna smásögu Gyrðis, Gamla mál-
arann. Í því samhengi sem henni er þar búinn
liggur beint við að tengja hana Elíasi og lífs-
hlaupi hans. Í sögunni er unnið með tengsl
gamla málarans við landið. Þótt hann sé ekki
bóndi er landið það sem hefur mótað
hann (eins og kemur glögg-
lega fram í hugrenninga-
tengslum hans) og hann
skilar sínu til landsins með
því að yrkja það á léreftinu:
„Hér, mitt í fjallaleysinu,
var komið fjall.“ Reyndar
svo raunverulegt fjall að mál-
aranum finnst sem hann gæti
„gengið á fjallið.“ Það gerir
hann reyndar ekki nema í afstæðum skilningi í
sögulokin, heldur finnur til uppruna síns með
áþreifanlegri hætti og fer út og tekur upp kart-
öflur þegar hann ekki getur málað. Í því verður
til sátt við upprunann, því þrátt fyrir óbeit á
slíkri vinnu nýtur hann þess loks að „stíga fæti á
gaffalinn“. Tengingin við alheiminn (eða jafnvel
almættið) verður augljós; „[…]stjörnuföl jarð-
eplin veltast upp og rúlla um í moldinni einsog
hnetti[r] vetrarbrautar sem líður undir lok.
Moldin dökkur geimurinn á milli himintungla.“
Í þessari sögu Gyrðis er sem bóndinn og mál-
arinn/uppruninn og ævistarfið, renni saman –
gaffallinn verður jafnvígur penslinum sem verk-
færi myndmálsins.
Kostir kerfisheimskunnar
Þessi sagan Gyrðis gæti vitaskuld verið saga
okkar allra, í þeim skáldlega búningi sem hann
býr tengingu okkar við umhverfið í dauðanum.
Það breytir þó ekki þeirri staðreynd að sagan
endurómar að einhverju leyti þá lífssýn sem
brot úr viðtölum við Elías sýna á síðunum þar á
eftir. Þær tilvitnanir bregða upp merkilega ít-
arlegri mynd. Þar kemur m.a. fram að Elíasi
hefur verið „mikið í mun að vera frjáls þegar
[hann glímdi] við myndir, ótruflaður af tísku og
peningasjónarmiðum.“ Sömuleiðis að
hann taldi sig „ákaflega kerfisheimsk-
[an]. Það er truflandi að vera mikið út
á við og [hann] nennir því ekki.“
Þannig halda gullmolarnir áfram
að hrjóta af vörum Elíasar á síð-
um bókarinnar; ekki síður um
hlutverk listarinnar í heiminum
en um hann sjálfan: „Listir
dýpka tilfinningarnar svo
menn skilja betur hræringar
eins og sorg og gleði, og ekki
eingöngu þær, heldur allar þessar tilfinningar
sem máli skipta í lífinu.“ Samfélagsleg ábyrgð
listamanna er ekki lítil, því Elías var sannfærður
um að „væri allri list kippt út úr samfélaginu,
yrði engin manneskja eftir í heiminum eftir
fimmtíu ár. Það [yrðu] allir búnir að drepa hver
annan.“ En í sköpunarferlinu felst einnig hætta,
ekki síst ef hégómleg frægðarlöngun nær tökum
á mönnum. „Hún veldur því oft að menn þora
ekki að brjóta upp listiðkun sína og söðla um.“
Í bókinni um Elías skoða þeir Aðalsteinn Ing-
ólfsson og Einar Falur Ingólfsson ævi Elíasar,
hvor með sínum hætti. Greinar þeirra gefa mik-
ilsverða mynd af lífshlaupi listamannsins og
tengja hann um leið hugmyndafræði og áhrifa-
völdum. Grein Einars um ljóða- og bókaskreyt-
ingar hans varpar eftirtektarverðu ljósi á sam-
spil texta og myndar í skapandi starfi hans;
dýpkar skilning þess sem les bókina á tvískiptri
uppsprettu sköpunar Elíasar sem á tímabili í lífi
sínu ætlaði að verða rithöfundur, þótt hann segði
síðar að hann hefði „orðið afspyrnu vondur rit-
höfundur“.
Að hugsa með eigin heila
Stór hluti þessarar bókar um Elías B. Halldórs-
son er vitaskuld helguð list hans; myndum af
málverkum hans og svartlist. Fyrir þá sem hafa
áhuga á sögu íslenskrar málaralistar er mikill
fengur að þessum þætti. Verkin eru vandlega
flokkuð og gefa því góða mynd af bæði fjölhæfni
Elíasar sem og skemmtilegu fjöllyndi hans
gagnvart myndlistinni.
Eftir stendur mynd af manni sem hefur, eins
og áður var sagt leyft listinni að „skapa“ sig –
manni sem hefur farið sínar eigin leiðir. Yfir
ævistarfi hans virðist vaka sú aðdáunarverða
sannfæring að „sá sem þroskast í gegnum það
fagra [hafi] meiri möguleika til að vera hann
sjálfur, en ekki steinn í múrnum. Maður sem
hugsar með eigin heila, en ekki í gegnum fjöl-
miðla.“ Þessi orð Elíasar afhjúpa lífssýn manns
sem hefur haldið sínu striki með hætti sem í róti
samtímans á Íslandi er hreint aðdáunarverður.
fbi@mbl.is
Elías B. Halldórsson, málverk/svartlist | Gyrðir, Nökkvi og Sigurlaugur Elíassynir ritstýrðu
„List skapar menn“
BÆKUR VIKUNNAR
FRÍÐA BJÖRK INGVARSDÓTTIR
Elías B. Halldórsson
Ræktaði möguleikann á
að vera hann sjálfur, en
ekki steinn í múrnum.
Morgunblaðið/Einar Falur