Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.2009, Blaðsíða 9

væri kallaður.“ Í slíkum aðstæðum er gott að
eiga góða að. „Það eru ákveðin orð sem til-
heyra þessum heimi fyrri alda sem maður
man ekki eða þekkir ekki og þarf að leita að-
stoðar fræðinga, hvað þetta og hitt hefur verið
kallað í íslenskum bókum fyrri alda – af því
þessi orð hafa ekki verið notuð í íslenskum
textum seinni alda. Þá eru nefndar ýmsar
þjóðir frá þessum tíma sem maður hafði aldrei
heyrt minnst á. Þá er mjög gott að hafa fræð-
inga sem kunna þetta og geta jafnvel íslensk-
að þjóðarheiti sem eru ekki til. Í þessu naut
ég m.a. góðs af Merði Árnasyni og Svanhildi
systur minni sem er miðaldafræðingur hjá
Árnastofnun.“
En kallaði þessi ottómanski miðaldaheimur
á einhver nýyrði? „Já, til dæmis lýsari, orð
sem var ekki til í málinu – maður sem býr til
lýsingar í handritum, lýsing þýðir mynd-
skreyting og lýsari því sá sem býr til þessar
myndir. Þetta var bara eitthvað sem varð til
þegar ég fór að ráðgast við Svanhildi og
starfsmenn Árnastofnunar,“ og nefnir einnig
starfsheitið gyllir, sá sem gyllir myndirnar.
Þokukenndar gráar sálir
Guðrún Vilmundardóttir: Í þokunni
e. Philippe Claudel
Guðrún Vilmundardóttir, forleggjari hjá
Bjarti, hefur verið dugleg við að þýða bækur
meðfram því að reka bókaforlag, og sama
mátti segja um forvera hennar hjá Bjarti,
Snæbjörn Arngrímsson. Er þetta orðin hefð?
„Það ganga einfaldlega flestir í flest störf hér
hjá Bjarti, Jón Karl Helgason skrifaði meira
að segja bók sjálfur þegar hann var hérna,“
segir Guðrún sem lærði í Frakklandi og Belg-
íu auk þess sem móðir hennar hefur lengi búið
ytra, þannig að hún talar reiprennandi
frönsku.
Bókaútgáfunni Bjarti kynntist hún svo þeg-
ar hún var að vinna hjá Borgarleikhúsinu og
Snæbjörn var að aðstoða við útgáfu leik-
skránna. „Hann var að leita sér að þýðanda úr
frönsku fyrir bók Amélie Nothomb, Uggur og
skjálfti. Hann lagði þetta upp sem hálfgerða
gestaþraut, ef ég kæmi með nógu góða þýð-
ingu á titlinum nógu hratt og örugglega
myndi hann treysta mér fyrir verkinu.“ Síðan
þá hefur Guðrún einnig þýtt Nafnabókina eft-
ir Nothomb sem og þríleik Erich-Emmanuels
Schmitts auk bókar Claudels, Í þokunni. „Hún
hafði legið á borðinu hjá mér í nokkurn tíma
og ég kolféll ekkert fyrir henni í fyrstu at-
rennu, var ennþá föst í fyrsta kaflanum þegar
Snæbjörn komst lengra með hana og mælti
eindregið með henni. Og þetta er ofboðslega
falleg saga þegar maður kemst betur inn í
hana. Tempóið í henni, þessi tregi og eftirsjá
sem lúrir yfir allan tímann. Þannig að þegar
við ákváðum að gefa hana út þá rétti þýðand-
inn úr frönsku bara upp hönd, sem var ég.“
Titill bókarinnar á frönsku er Les âmes
grises, sem þýðir bókstaflega Gráar sálir. Af
hverju Í þokunni? „Sagan gerist í þessu litla
þorpi, það er hæð og þetta er rétt við víglín-
una, en hæðin byrgir þeim sýn að víglínunni.
Það er talað um gráar sálir í bókinni en sál á
frönsku þýðir ekki bara sál heldur líka ein-
hvers konar andi, það er grár andi sem svífur
yfir – og Gráar sálir finnst mér bara ekki fal-
legt á íslensku. Þannig að ég ákvað að stund-
um mætti maður láta fegurðina ráða. En ég
fer samt alltaf í hringi, ég lendi oft í mótsögn
við sjálfa mig þegar ég er að reyna að útskýra
þetta. Það hefði ekkert verið að því að kalla
bókina Gráar sálir. Mér finnst það bara ekki
hljóma nógu fallega á íslensku. Mér finnst það
kaldara, grár og gugginn, grámi … en þó væri
hægt að segja það sama um frönskuna.
Vandamálið var kannski helst það að Gráar
sálir blasti svo beint við en ég var ekki sátt við
þann titil.“
En hvernig var þýðingin unnin? „Ég hef
alltaf þýtt í hjáverkum á frekar löngum tíma.
Og ég þýði þannig að ég dröslast í gegnum
bókina og finnst rosalegur áfangi þegar ég
klára síðustu síðuna. Svo þyrmir yfir mig þeg-
ar maður fer að skoða fyrstu kaflana aftur –
þá á ég eftir að gera allt upp á nýtt. Ég var á
fyrirlestri hjá Ingunni Ásdísardóttur þar sem
hún sagði að hún glímdi við setninguna þang-
að til hún væri komin – mér finnst það mjög
aðdáunarvert verklag en ég bý ekki yfir því
heldur göslast áfram en þarf í staðinn að fara
aftur og aftur yfir.“
Búddamunkar, bófar og stigamenn
Hjörleifur Sveinbjörnsson: Apakóngur á
Silkiveginum
Sýnisbók kínverskrar frásagnarlistar frá
fyrri öldum
Hjörleifur Sveinbjörnsson var námsmaður í
Kína á áttunda áratugnum þegar hann komst
í kynni við sögurnar í Apakónginum og hefur
lengi verið með bókina í maganum. „Ég hef
kennt þetta með nokkuð löngu millibili í hin-
um og þessum háskólum hérlendis. Þar var ég
meðal annars með fyrstu drög að þýðingum
úr þessum sögum, en það var bara brotabrot
af því sem á endanum varð. Fyrir bragðið var
þetta orðin tiltölulega þroskuð pæling þegar
ég komst almennilega í þetta.“ Lokasprett-
urinn hófst svo snemma árs 2007 og allt í allt
tók lokahnykkurinn eitt og hálft ár þar sem
Hjörleifur sinnti þessu verki að heita má ein-
göngu.
En vinnan snerist ekki síður um valið en
þýðinguna sjálfa. „Bókin er hvergi til í heim-
inum nema hér. Auðvitað eru til sýnisbækur
og úrvalsbækur en akkúrat þetta val verður
til í lúkunum á mér. Ég er með tiltölulega fá
verk og reyni að vera með nokkuð langa búta,
þetta er ekki sýnisbók þar sem koma fyrir
hundrað verk heldur sýnisbók þar sem þau
eru innan við tíu og hvert um sig fær heil-
mikið pláss. Sem ritstjóri verksins tók ég
mjög snemma þá stefnu að ramma þetta allt
saman inn með inngöngum og skýringum því
þótt þetta séu afþreyingarbókmenntir síns
tíma og þannig lagað aðgengilegar þá þarf
samt aðeins að útskýra og setja í samhengi og
ég geri það með sérstökum inngangi að öllum
lengri skáldsögunum og svo er ég með aðfara-
orð fyrir hvern kafla fyrir sig. Þetta gerir bó-
kima vonandi læsilegri, það eru engar neð-
anmálsgreinar eða tilvísanir, þetta er bara
lestrarbók fyrir almenning, hver sem þessi al-
menningur kann nú að vera.“
En kæmi til greina að þýða einhver lengri
verkanna í heild sinni? „Nei, ég sé ekki fyrir
mér að maður myndi þýða eina af þessum
miðaldaskáldsögum frá upphafi til enda, ég
held að fólk lesi ekki bækur upp á 1.200 til
1.500 síður mikið núorðið.“
Það er mikið persónugallerí í þessum bók-
unum og hver með sinn talanda. „Þarna eru
allir sem nöfnum tjáir að nefna; búddamunkar
og morðingjar, klausturhaldarar, hórur, fóg-
etar, stigamenn … og það verður að ljá þessu
fólki passlegt orðfæri – það gengur ekki að
setja einhverja bóklega íslensku upp í bófa
sem er á harðahlaupum undan réttvísinni, þá
eru menn ekki með núþálegar sagnir uppi í
sér.“ Og málfar þessara bóka hafði mikil áhrif
á nútímakínversku. „Þetta er ekki klassísk
knöpp kínverska, sem var orðin flestum alveg
óskiljanleg undir lokin. En um það leyti sem
keisaraveldið fellur, í byrjun 20. aldar, fara
menn að leita að fyrirmyndum að brúklegra
ritmáli sem væri nær því sem fólk var að nota.
Þá voru þessar gömlu miðaldaskáldsögur fyr-
irmynd sem menn sóttu í og nýttu sér heil-
mikið úr. Þannig er uppsetning á setningum
og orðaforða í kínverskum nútímaskáldsögum
ekki svo ólík þannig lagað, þótt margt sé ólíkt
í hugmyndaheiminum.“
Að borða eða reykja
Erla Erlendsdóttir og Kristín Guðrún
Jónsdóttir: Svo fagurgrænar og frjósamar
Smásögur frá Kúbu, Púertó Ríkó og Dóm-
iníska lýðveldinu
„Titillinn er sóttur í leiðarbók Kristófers Kól-
umbusar frá 1492-3. Þar skrifaði hann að aldr-
ei hafi hann litið aðra eins fegurð. Honum
þótti eyjarnar svo fagurgrænar og frjósam-
ar.“ Þannig útskýrir Erla titil bókar þeirra
Kristínar um karabískar smásögur. En hvern-
ig varð þessi bók til? „Báðar höfðum við velt
fyrir okkur að þýða smásögur frá þessum
heimshluta og fannst tilvalið að slá saman í
bók með smásögum frá spænskumælandi
þjóðum í Karíbahafi. Kristín hafði lengi haft í
huga að þýða eitthvað frá Púertó Ríkó, en hún
var þar í námi á sínum tíma og hreifst mjög af
smásagnahefð landsins. Ég hafði lengi haft
áhuga á Kúbu og hafði á ferðum mínum þang-
að sankað að mér bókum eftir kúbanska nú-
tímahöfunda, einkum smásögum. Okkur
fannst svo við hæfi að hafa þriðju systureyj-
una, Dómíníkanska lýðveldið með, “segir Erla
en þær Kristín kenna báðar spænsku við Há-
skóla Íslands.
„Það var mikil vinna að ýta verkefninu úr
vör. Fyrir það fyrsta reyndist þrautin þyngri
að velja sögurnar og að nálgast þær en það
hafðist með aðstoð góðra manna og kvenna á
eyjunum. Ætli það hafi ekki tekið á annað ár
að lesa sögurnar og velja. Þýðingin sjálf tók
líka sinn tíma enda báðar í fullri kennslu og
þýtt í hjáverkum. Þetta var í senn krefjandi
og skemmtilegt. Skemmtilegt að því leyti að
við komumst í kynni við höfundana eða að-
standendur þeirra sem eru látnir því við
þurftum að fá þýðngar og birtingaleyfi. Fyrir
vikið spurðist þetta út á eyjunum og hafa
bæði vinir, kollegar og rithöfundar fylgst
spenntir með framgangi verksins. Þegar bók-
in kom svo loksins út var það tilkynnt á net-
miðlum og heimasíðum höfunda.“
Auk sagnanna eru í bókinni fjölmargir inn-
gangar, bæði frá þeim stöllum sem og fræði-
mönnum frá eyjunum. „Í innganginum er far-
ið yfir sögu eyjanna þriggja, einnig sögu og
þróun smásögunnar þar. Við fengum til liðs
við okkur þrjá fræðimenn frá eyjunum og
hugmyndin var sú að þeir fjölluðu um smá-
sagnaritun um og eftir aldamót.“ En hver er
munurinn á sögum eftir eyjum? „Sögurnar
spanna alla 20 öldina svo þær eru frá afar
ólíkum tímabilum. Þær endurspegla tíðarand-
ann hverju sinni. En saga eyjanna er um
margt lík og örlög þeirra svipuð. Allar börðust
þær fyrir sjálfstæði. Sú barátta endaði oft
öðruvísi en ætlað var. Sumar bjuggu áratug-
um saman við einræði, sumum var stjakað út
úr samfélagi þjóða af því þær vildu fara sínar
eigin leiðir og enn aðrar fengu aldrei sjálf-
stæði og eru enn nýlendur eða hjálendur.“
Að Róbinson Krúsa hjarta
Sölvi Björn Sigurðsson: Árstíð í helvíti
e. Arthur Rimbaud
Sölvi Björn Sigurðsson rithöfundur hefur
sinnt þýðingum jöfnum höndum með skáld-
skapnum undanfarin ár. En hver var kveikjan
að því að þýða Rimbaud? „Ég fór í tungu-
málakúrs til Frakklands fyrir tíu árum og
byrjaði þá að lesa hann að einhverju ráði.
Glósur urðu að þýðingum og þannig vatt þetta
bara upp á sig. Rimbaud er náttúrlega eitt af
þessum risastóru nöfnum í bókmenntasög-
unni, kannski þekktastur af sínum ungæð-
islega hroka en það er bara svo miklu meira á
bak við hann. Hann er einn af stóru módern-
istunum og ég held að framlag hans hafi síst
verið ofmetið. Svona þýðingarferli gefur
manni líka persónulega sýn á skáldið sem
maður fæst við og um leið hefur það áhrif á
manns eigin hugmyndir um skáldskap. Maður
fær heilmikið út úr þessu.“
En þetta var ekki auðvelt verkefni. „Þetta
var nú aðallega svolítið löng glíma. Maður vill
alltaf vanda sig en krafan um slíkt er kannski
enn meiri þegar kemur að ljóðaþýðingum,
ekki síst á skáldi eins og Rimbaud þar sem
beiting og blæbrigði tungumálsins er eitt af
stóru viðfangsefnunum. Maður vill ekki fara
of frjálslega með þetta en að sama skapi má
þetta heldur ekki vera of stíft eða dauðyfl-
islegt. Á endanum neyðist maður þó bara til
að segja þetta gott og láta aðra um að dæma
hvernig til hefur tekist.“
En þýðing er líka nýsköpun. „Ég man að
minnsta kosti eftir einu nýyrði úr ljóðinu
„Ævintýri“, sem er eitt bundnu ljóðanna í við-
aukanum. Þar kemur fyrir ljóðlínan „Er æv-
intýrin Krúsar hamslaust hjarta“ sem er þýð-
ing á frönsku línunni „Le cæur fou
Robinsonne a travers les romans“. Rimbaud
notast þarna sjálfur við nýyrði í frumtext-
anum, sem er raunar býsna lýsandi fyrir fag-
urfræði hans. Sögnin „Robinsonner“ vísar til
Robinson Crusoe og væri bein þýðing því
nokkurn veginn „Tryllta hjartað Róbinsónar
gegnum ævintýrin“. Það er svo bara dæmi um
heppilega tilviljun að slangursögnin „krúsa“
skuli fanga beinu merkinguna um leið og hún
yfirfærir merkingaraukann í frumtextanum,
með því einu að gera lítið „k“ að stóru „K-i“.
Svona smátilviljanir gera þýðingarvinnuna
skemmtilega. Jafnvel þótt maður sé fyrirfram
rígbundinn af texta annars höfundar er alltaf
rými fyrir smásköpun í yfirfærslunni. Fyrir
vikið finnst manni eins og maður sé örlítill
þátttakandi í framhaldslífi verksins og það er
auðvitað alveg frábært.“
Morgunblaðið/Ómar
Þýðendur
Erla Erlendsdóttir, Árni Óskarsson, Guðrún
Vilmundardóttir og Hjörleifur Stefánsson
voru tilnefnd til þýðingarverðlauna fyrir
verk sín, auk þeirra Kristínar Guðrúnar
Jónsdóttur og Sölva Björns Sigurðssonar,
sem voru fjarverandi er myndin var tekin.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 2009 Lesbók 9