Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.2009, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. SEPTEMBER 2009 BókmenntahátíðLesbók 7
Bergþóra Jónsdóttir
begga@mbl.is
K
enýjumaðurinn Ngugi wa Thiong’o hefur
lengi skipað sér á bekk með mestu rit-
höfundum Afríku. Þó hefur hann búið
drýgstan hluta starfsævinnar á erlendri
grund. Verk hans eru fjölbreytt, leikrit, sögur,
ritgerðir, smásögur, gagnrýni og verk fyrir
börn.
Í Mau Mau uppreisninni á sjötta áratugnum
lifðu Ngugi og fjölskylda hans miklar raunir,
sem markað hafa allt hans líf og skáldskap.
Ferill Ngugis hófst með leikritinu The Black
Hermit frá 1963 og skáldsögunni Weep Not,
Child, sem kom út árið 1964, en bæði verkin
voru rituð á ensku. Það átti einnig við um tvær
aðrar af helstu bókum hans, Grain of Wheat frá
1967 og Petals of Blood frá 1977.
Ngugi var afar ósáttur við stjórnarfar í landi
sínu, og leikritið I Will Marry When I Want frá
árinu 1977 olli slíku uppnámi að stjórnvöld settu
hann í öryggisfangelsi 31. desember það ár, án
þess að birta honum kæru og bönnuðu bókina.
Þar tók hann þá ákvörðun að hafna enskri
tungu, máli valdhafanna, og skrifa framvegis á
móðurmáli sínu, gikuyu. „Hvert einasta tungu-
mál á sinn rétt til lífs, svo það geti auðgað menn-
ingu mannsins. Í mínum huga skiptir ekki máli
hversu margir eða fáir tala mál, það á alltaf sinn
tilvistarrétt. Tungumálið er eins konar lager
þekkingar og reynslu sem skiptir máli fyrir þá
sem lifa. Ég hugsa stundum um það hversu fá-
tæklegri menning samtímans væri, ef gríska
hefði dáið út.
Ég held við skiljum öll hve mikilvægt það er
fyrir okkur í dag, að hafa átt bæði grísku og lat-
ínu og það sama gildir um öll önnur tungumál.
Ég get ekki ímyndað mér það ef Íslendingar
hættu að tala íslensku, þið sem eigið svo gríð-
arlangan arf í andlegri sköpun, sem geymir
meðal annars Íslendingasögurnar, arf alls
mannkyns.
Ngugi segir það hafa verið sér gríðarlega mik-
ilvægt að geta með skrifum sínum á gikuyu vak-
ið athygli á tungumálum Afríku, sem hann segir
hafa þurft að þola ofríki evrópskra tungumála á
mjög neikvæðan hátt. „Þótt tungumálin í Afríku
séu mjög mörg, þá er líka mjög margt fólk sem
talar þau. En þegar menntamenn þessara sam-
félaga geta ekki skrifað á móðurmáli sínu, þá eru
þeir að vista hugmyndir og reynslu í tungumáli
sem þeirra eigið fólk þekkir ekki. Það er alvar-
legt vandamál í Afríku hvað nútíma þekking á
erfitt uppdráttar. Það gerist vegna þess að
ensku- og frönskumælandi yfirstéttir einoka
umræðuna á þeim tungumálum. Almenningur
hefur ekki sama aðgang að þekkingarauðlindum
á eigin máli.“
Amnesty International útnefndi Ngugi wa
Thiong’o samviskufanga og barðist fyrir frelsun
hans. Svo fór að ári síðar, í desember 1978 var
hann látinn laus. Honum var þó ekki vært í land-
inu, var útilokaður frá vinnu. Hann samdi leik-
ritið Devil on the Cross í fangelsinu og meðan
hann var á Englandi að kynna verkið fékk hann
spurnir af því að til stæði að ráða hann af dögum
við heimkomuna til Kenía.
Ngugi dvaldi í Bretlandi frá 1982-’89 og í
Bandaríkjunum frá 1989-2002 og á þeim tíma
reyndu stjórnvöld í Kenýju stöðugt að fá hann
framseldan.
„Hið skrifaða orð, jafnt og það talaða, er hefð
spámannsins á öllum tímum og í allri menningu.
Í kristinni-gyðinglegri hefð er biblían vel þekkt
bók spámanna. Og spámennirnir eru þeir sem
sem eru ekki sáttir við valdhafana. Rithöfundar
um allan heim eru angi af þessari hefð, sem svo
oft greinir á við valdið. Stjórnvöld vilja halda í
það sem er, spámaðurinn talar um breytingu og
möguleika, og þess vegna verður valdið hrætt,
því er ógnað af nýjum hugmyndum og það er
ástæðan fyrir því að harðstjórar vilja ryðja orðs-
ins mönnum úr vegi. Þeim er ekki um það að fólk
spái í það sem gæti orðið, meðan þeir vilja halda
í það sem er.
Líkaminn þarfnast matar og drykkjar til að
þrífast, en hugurinn þarf að eiga möguleika á
andlegri sköpun og tjáningu. Þar er uppspretta
hugmyndaflugsins, ímyndunaraflsins og alls
þess skapandi í okkur og án þess værum við ekki
neitt. Og hvað er það sem nærir ímyndunaraflið?
Jú, það er listin, hverju nafni sem hún nefnist.
Hún nærir ímyndunaraflið til að skapa meira,
hugsa víðar, sjá það sem gæti orðið. Þess vegna
er listin svo mikilvæg fyrir alla okkar tilvist.“
Fyrstu ár sín í útlegð eyddi Ngugi wa
Thiong’o miklum tíma í mannréttindabaráttu og
stuðning við afríska flóttamenn. Hann fór þá til
Svíþjóðar að læra kvikmyndasögu.
Í Bandaríkjunum varð hann prófessor við
Yale-háskóla, og síðar við New York-háskóla þar
sem hann gegndi tveimur prófessorsstöðum,
annars vegar í samanburðarbókmenntum, og
hins vegar í leikhússfræðum. Hann er nú pró-
fessor við Kaliforníuháskóla í Irvine, og fer víða
til fyrirlestrahalds.
Skáldsagan Wizard of the Crow, frá 2006 er af
mörgum talin hans mesta verk til þessa. Þá hafði
hann ekki gefið út skáldsögu í 20 ár.
Spámaður gikuyu tungu
Ngugi wa Thiong’o „Listin nærir ímyndunaraflið til að
skapa meira, hugsa víðar, sjá það sem gæti orðið.“
NGUGI WA THIONG’O | Upplestur, Iðnó 8. sept. kl. 20. Fyrirlestur, Hátíðarsal HÍ 9. sept. kl. 15.
Stjórnvöld vilja halda í
það sem er, spámaðurinn
talar um breytingu og
möguleika, og þess vegna
verður valdið hrætt...
Í
öryggisfangelsinu
hugsaði ég auðvit-
að stöðugt um það
hvers vegna verið væri
að gera mér þetta.
Ákvörðunin um að
hafna tungumáli
valdsins var auðveld.
Ég skrifaði Devil on
the Cross í fangelsinu,
og skrifaði hana á kló-
settpappír. Ég hef
aldrei litið til baka. Bækur er hægt að
þýða og bækurnar mínar hafa verið þýdd-
ar á önnur mál.“
Ofsóknum á hendur Ngugi wa Thiong’o
var hvergi nærri lokið þótt hann væri
leystur úr fangelsi og forseti landsins,
harðstjórinn Daniel arap Moi lét margoft
til skarar skríða gegn honum.
Árið 1986 sótti Ngugi bókmenntaráð-
stefnu í Harare, höfuðborg Zimbabwe. Moi
sendi aftökusveit á hótelið til að drepa
Ngugi, en öryggisvörðum frá Zimbabwe
tókst að koma í veg fyrir morðið. Sama ár
kom eitt þekktasta verk Ngugis út, skáld-
sagan Matigari, satíra byggð á þjóðsögu á
gikuyu-máli. Moi taldi aðalpersónu sög-
unnar raunverulega og gaf út tilskipun um
að handtaka hana hvar sem til hennar
næðist, en þegar hann áttaði sig á því að
persónan var skálduð var bókin „hand-
tekin“ í hennar stað. Sveitir lögreglu-
manna fóru í bókabúðir um allt landið og á
bókalagera, og gerðu hana upptæka.
Árið 2004, tveim árum eftir fall harð-
stjórnar Mois, ákváðu Ngugi og kona hans
að heimsækja ættland sitt að nýju. Eftir
þrjá daga í Kenía réðust fjórir leigumorð-
ingjar á þau og misþyrmdu þeim hrotta-
lega. Þeim tókst að flýja.
Hættulegur
Eftir Ásgeir H. Ingólfsson
asgeirhi@mbl.is
Þ
egar þetta viðtal birtist verður Sofi Oks-
anen líklega umkringd iðjagrænum
skógi. Hún kann að hugsa með sér:
varð stærsta kjarnorkuslys sögunnar
virkilega hérna? Það var að minnsta kosti það
sem ég hugsaði þegar ég ferðaðist til Chernobyl
með þremur samlöndum hennar, og Sofi ætlaði
að leggja í hann daginn eftir að viðtalið var tek-
ið. Fyrst Chernobyl, svo Ísland.
Hún er finnsk-eistnesk, býr í Finnlandi en á
eistneska móður. Og fyrsta skáldsagan hennar,
Kýr Stalíns, sótti nafn sitt til ógæfu eistneskra
forfeðra hennar. „Þetta er geit,“ segir hún um
kúna og útskýrir málið betur fyrir ringluðum
blaðamanni. „Eistlendingar sem fluttir voru til
Síberíu á fimmta áratugnum fóru að kalla Síb-
eríu kú Stalíns. Það er sterk hefð fyrir mjólkur-
búskap í Eistlandi. En samkvæmt opinberum
áróðri Sovétsins voru sovéskar kýr þær bestu í
gervallri veröldinni. Þannig að þegar Eistar
voru sendir til Síberíu sáu þeir ekki eina einustu
kú, þannig að þeir fóru að kalla geiturnar kýr
Stalíns.“ Í bókinni blandar Oksanen átröskun
saman við skrifræðislega kúgun Sovétríkjanna
á Eystrasaltslöndunum, með eistneskar konur
og örlög þeirra í forgrunni.
Vinsælir og óvinsælir sjúkdómar
Næsta bók, Baby Jane, fjallar einnig um rösk-
un. „Hún fjallar um þunglyndi og kvíðaröskun.
Ég vildi skrifa um kvíðaröskun því þótt hún sé
jafn algeng og átröskun þá er lítið fjallað um
hana. Þetta er eitthvað sem fjölmiðlar hafa ekki
sýnt neinn áhuga, ólíkt átröskun,“ segir skáld-
konan og segir kyndugt hvernig einn sjúkdóm-
ur sé fjölmiðlavænni en annar.
En það er þriðja bókin, Hreinsun, sem við
stöldrum lengst við. Hún er væntanleg á ís-
lensku að ári og fjallar um örlög þjóðarinnar og
kynslóðabilið sem hrun Sovétsins skapaði, en
sagan gerist að mestu á fimmta áratug síðustu
aldar sem og í byrjun þess níunda. „Sjálf var ég
var mjög nákomin afa mínum og ömmu í Eist-
landi og eyddi þónokkrum tíma þar. Þá var
pabbi að vinna í Sovétríkjunum í ein 30 ár og ég
þvældist líka með honum. En þegar ég var að
undirbúa Kýr Stalíns tók ég eftir því að finnskir
jafnaldrar mínir mundu oft ekki eftir Sovétríkj-
unum og höfðu fæst komið þangað. [Oksanen
var fjórtán ára 1991, árið sem Eistland lýsti yfir
sjálfstæði]. En það eru hrikaleg vandamál í
Eystrasaltslöndunum sem rekja má til fortíðar
Sovétsins. Eitthvað sem brýnt er að skrifa um
fyrir finnska lesendur. Ég hafði líka rekið mig á
að það er ekki fjallað um hversdagslífið í Eist-
landi kommúnismans í vestrænum bók-
menntum.“
Auglýst eftir nýju orði yfir jöfnuð
En hvernig reyndust umskiptin konum í Eist-
landi? „Þetta voru mjög óstöðugir tímar og slík-
ir tímar eru konum oftast hættulegir.
Velferðarkerfið hrundi með Sovétkerfinu. Þjóð-
félagið varð mjög óstöðugt og þetta var gróðr-
arstía skipulagðrar glæpastarfsemi. Mansal og
annar óþverri grasseraði og ég vildi lýsa þess-
um raunveruleika. Eftir að Sovétríkin féllu varð
líf fólks mjög erfitt, mansal varð mikið vanda-
mál og er enn, kreppan hefur ekki bætt þar úr,“
segir Oksanen og bætir sorgmædd við: „Ég sé
ekki neina lausn.“
En var Sovétið þá skárra? „Það má segja að
Sovétríkin hafi ekki haft þessi nútímavandamál.
En á hinn bóginn eyðilögðu þau jafnaðarstefn-
una. Þegar þú reynir að tala um jafnaðarstefnu
eða málefni kynjanna þá kemstu oft ekkert
áleiðis í Eystrasaltsríkjunum, flestum er sama,
telja þetta ekki mikilvægt málefni. Það er að
hluta til út af því að Sovétríkin voru, op-
inberlega, land jöfnuðar. Raunveruleikinn var
vitaskuld allt annar, en það var hinn opinberi
áróður. Þannig að orðið jöfnuður er ekki mjög
jákvætt lengur, við verðum að finna upp nýtt
orð yfir jöfnuð og skylda hluti,“ segir hún og
bætir við: „Ég er að vinna í því.“
En hvernig horfa samskipti þjóðanna hennar
tveggja við henni? „Finnar ferðast mikið til
Eistlands og það eru margir Eistar að vinna í
Finnlandi. En Eistar og Finnar eiga í mjög mis-
munandi sambandi við Moskvu. Þannig að ef
Rússar níðast á Eistum þá vita finnskir pólitík-
usar ekki hvað þeir eiga að segja eða hvernig
þeir eiga að hegða sér,“ segir hún og segir þetta
sérstaklega hafa verið vandamál undanfarin tvö
ár. „Svo giftust margir finnskir karlar eist-
neskum konum á níunda og tíunda áratugnum.
Það hefur breyst, nú eru finnskir karlar að feta
sig austar og giftast frekar rússneskum og taí-
lenskum konum.“
En næsta verk, er það á leiðinni? „Ég bíð
bara eftir að hafa tíma til að skrifa, ég hef ekki
haft þann tíma síðan ég gaf út Hreinsun, ég hef
verið að reyna að skrifa í eitt og hálft ár. Ég veit
hvað ég ætla að skrifa um, ég hef unnið rann-
sóknarvinnuna en hef bara ekki haft tíma til að
skrifa.“ Og hvað rænir tímanum? „Bók-
menntahátíðir, þýðingar bókanna minna og
kynningarstörf. Svo kom ég nálægt leikhús-
uppfærslu í Finnlandi og ritstýrði líka greina-
safni sem kom út síðasta vor, Óttinn bak við
okkur öll, um sögu Eistlands síðustu árin,“ segir
hún áður en ég hleypi henni úr símanum á vit
geislavirkra ævintýra.
Frá Serbíu til Chernobyl
Ójafn jöfnuður „Orðið jöfnuður er ekki mjög jákvætt
lengur, við verðum að finna upp nýtt orð.“
SOFI OKSANEN | Viðtal, Norræna húsið 9. sept. kl. 12. Upplestur, Iðnó 9. sept. kl. 20.
„Það hefur breyst, nú
eru finnskir karlar að
feta sig austar og giftast
frekar rússneskum og
taílenskum konum.“É
g var að tala við
Tapio Koivukari,
finnskan rithöf-
und sem ég var að þýða
bók eftir sem á að
koma út núna fyrir jól-
in. Hann rétti mér
þessa bók þegar ég var
að fara heim í jólafrí í
fyrra og sagði: „Næst
skaltu þýða þessa.“ Og
skömmu seinna hafði Forlagið samband við
mig.“
Þannig lýsir Sigurður Karlsson því hvern-
ig hann fékk það verkefni að þýða þriðju
bók Sofi Oksanen, Hreinsun. Nafnið er bein
þýðing á finnska titlinum. „Hreinsun í þeirri
merkingu sem það er notað um hreinsanir
Stalíns.“
Sigurður er þó rétt að byrja á verkinu,
enda á bókin ekki að koma út fyrr en á
næsta ári og hann er bjartsýnn á að glíman
við finnska textann gangi vel. „Þetta er
góður texti að lesa og hún hefur gott vald á
málinu og beitir því oft listilega. En fyrst og
fremst er þetta er alveg mögnuð frásögn
um lífið í Eistlandi á þessum tíma, stóran
hluta síðustu aldar. Fyrst undir Sovétinu,
næst undir nasismanum og svo aftur undir
Sovétinu. Og svo loksins eftir að landið fær
sjálfstæði. Hún skrifar líka þannig texta að
það er mjög erfitt að hætta að lesa bókina
þegar maður er byrjaður.“
Sigurður Karlsson
Hreinsun að
hætti Stalíns