Morgunblaðið - 05.09.2009, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. SEPTEMBER 2009
Baráttan um brauðið Það var heldur betur handagangur í öskjunni þegar mávarnir bitust um brauðbitann, sem kastað var út í Tjörnina. Líklega er ekki ofsögum sagt af ætisleysinu í sjónum.
Ómar
HEIMILIN í landinu hafa
mörg hver verið mergsogin
efnahagsróti síðustu 20 mán-
aða. Höfuðstólar lána þeirra
hafa hækkað upp úr öllu valdi
sem og afborganir. Ríkisvaldið
hefur nokkrum sinnum gripið
til vanmáttugra tilrauna til að
rétta hjálparhönd, sem flestar
hafa engu skilað og hinar litlu.
Fjármálafyrirtækin með nýju
bankana í fylkingarbrjósti sýna
skilning á ástandi í orði, en
ekki á borði. Þau virðast ekki skilja, að eigi
framtíðin að snúast um val á milli heim-
ilanna og þeirra, þá verða þau að falla fram
á sverðið.
Staða nær allra lántakenda er þannig, að
forsendur þeirra fyrir lántökum hafa brost-
ið. Líkja má breytingunni við efnahagslegar
hamfarir með engu minni áhrif en er hraun
og aska færði byggðina í Vestmannaeyjum í
kaf veturinn 1973. Hvort það var úrlausnum
ríkisvaldsins að kenna eða einhverju öðru,
þá er íbúatala Vestmannaeyja ekki ennþá
búin að ná sömu hæðum og fyrir gos. Er
það virkilega þetta sem við viljum sjá ger-
ast á Íslandi? Fólki gert að bera tjón sitt að
mestu eða öllu óbætt, að fólk flytji burtu
vegna þess að það treystir ekki samfélaginu
eða vill ekki að börn sín alist upp við þá ógn
sem felst í óstöðugu efnahagsumhverfi?
Fjármálafyrirtækin verða að átta sig á
því, að þau munu aldrei innheimta að fullu
þau lán sem þau eiga hjá viðskiptavinum
sínum. Það getur verið að endurheimturnar
verði 70-80% af verðtryggðum lánum, 45-
55% af gengistryggðum lánum og eitthvað
svipað af öðrum lánum. Þó svo að eignir
fólks standi undir veðsetningunni, þá gera
tekjur þess það líklegast ekki. Og þó tekj-
urnar geri það, þá er ekki víst að greiðslu-
viljinn sé til staðar. Mjög mörgum Íslend-
ingum finnst nefnilega sem
fjármálafyrirtækin hafi brotist inn á heimili
þeirra og stolið af þeim miklum verðmæt-
um. Síðan er fólki ekki aðeins gert að greiða
þjófunum upphaflegu skuldina, heldur einn-
ig þann kostnað sem hlaust af innbrotinu.
Leiðin niður á við
Eins og ég sé ástandið í þjóðfélaginu, þá
er bara um tvær leiðir að ræða. Leið eitt er
að fjármálafyrirtækin gangi fram af hörku
og innheimti lánin upp í topp.
Það mun leiða til fjöldagjald-
þrota og yfirtöku fjármálafyr-
irtækja á þeim veðum sem sett
voru fyrir lánunum. Þar sem
veðin hafa fallið í verði, þá
munu fjármálafyrirtækin ann-
ars vegar ekki fá lánin að fullu
greidd og hins vegar ekki geta
selt eignirnar á því verði sem
þær voru teknar yfir á. Nýir
eigendur munu því geta keypt
fasteignir ódýrt, sem mun
valda ennþá meiri verðlækkun
á fasteignamarkaði en þegar er
orðin. Mikill hluti landsmanna, þ.e. þeir sem
fóru í gjaldþrot eða greiðsluaðlögun, verða
óvirkir á fjárfestingamarkaði í fjölda mörg
ár og upp í áratugi, en það veltur allt á því
hve lengi fjármálafyrirtækin munu reyna að
rukka inn eftirstöðvar lánanna. Áhrifin
verða geigvænleg fyrir íslenskt samfélag.
Neysla dregst saman, velta fyrirtækja
minnkar, skatttekjur ríkis og sveitarfélaga
verða ekki svipur hjá sjón. Þetta bitnar á
atvinnustiginu, samneyslunni og velferð-
arkerfinu. Kreppan verður dýpri og lengri
en nokkurn órar fyrir. Fólksflótti verður
mikill og svört atvinnustarfsemi regla frek-
ar en undantekning. Hagvöxtur dregst
verulega saman.
Leiðin upp úr kreppunni
Leið tvö er að lántakendur fái verulega
leiðréttingu á höfuðstóli lána sinna, t.d. til
samræmis við stöðu lána 31.12. 2007 að
teknu tilliti til greiðslna inn á höfuðstól og
afborganir síðustu 20 mánuði. Í fyrsta lagi
eru mörg lagaleg rök fyrir því að þetta
verði gert. Bara til að nefna fáein, þá er það
36. gr. laga nr. 7/1936, samningalaga, en þar
er fjallað um ógildingu samninga vegna for-
sendubrests. Í tölulið c segir t.d.: „Samn-
ingur telst ósanngjarn stríði hann gegn góð-
um viðskiptaháttum og raski til muna
jafnvægi milli réttinda og skyldna samn-
ingsaðila, neytanda í óhag.“ Í lögum nr. 46/
4005 um fjárhagslegar tryggingaráðstafanir
er í 9. gr. ákvæði um að víkja megi til hliðar
fjárhagslegri tryggingaráðstöfun, „ef það
yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri
viðskiptavenju að bera ákvæðið fyrir sig“.
Nú, í lögum nr. 38/2001 um vexti og verð-
bætur er í greinum 13 og 14 tekið fram, að
eingöngu er heimilt „að verðtryggja sparifé
og lánsfé skv. 13. gr. sé grundvöllur verð-
tryggingarinnar vísitala neysluverðs. Í láns-
samningi er þó heimilt að miða við hluta-
bréfavísitölu.“ Tel ég þessi lagalegu rök
vera nokkuð traust og vex stöðugt í hópi
þeirra lögfræðinga sem telja þau nægilega
sterk til að vinna dómsmál gegn fjármála-
fyrirtækjunum.
Í öðru lagi eru það viðskiptaleg rök. Það
hefur oft sýnt sig, að sé komið til móts við
skuldara með afskrift hluta af höfuðstóli
láns, þá innheimtist í raun hærra hlutfall af
höfuðstólnum en annars myndi gerast.
Heildarafskriftin verður því minni, en ann-
ars yrði. Ástæðan er að skuldarinn verður
áfram virkur viðskiptavinur fjármálafyr-
irtækisins og stendur frekar í skilum, þar
sem greiðsluviljanum er viðhaldið. Við-
skiptavinur sem finnst hann njóta réttlætis
og sanngirni, er betri viðskiptavinur en sá
sem finnst hann órétti beittur. Virkur við-
skiptamaður er hverju fyrirtæki mik-
ilvægur.
Í þriðja lagi eru það siðferðisleg rök.
Flest, ef ekki öll fjármálafyrirtæki tóku á
einn eða annan hátt þátt í hrunadansinum.
Það er engin afsökun að hafa haft gjaldeyr-
isjöfnuð í jafnvægi eða hafa ekki ætlað að
valda tjóni, dansinn var stiginn taktfastur
án þess að hugsað væri fyrir afleiðingunum.
Áhættustjórnun fyrirtækjanna brást, of
mikil áhætta var tekin og þegar spilaborgin
hrundi, þá reyndust viðbragðsáætlanir ekki
vera til staðar. Vissulega var hlutur fjár-
málafyrirtækja misjafn í hruninu, en þeir
sem horfðu á og gerðu ekkert til að stoppa
ofbeldið eru líka sekir. Það getur því ekkert
íslenskt fjármálafyrirtæki talið sig vera sak-
laust í þessum efnum.
Í fjórða lagi eru það efnahagsleg rök.
Þetta er raunar bara andstæðan við leið
eitt. Ef greiðslubyrði lána verður létt með
leiðréttingu á höfuðstóli lána, þá eykst
neyslan, velta fyrirtækja, skatttekjur, sam-
neysla og við verjum velferðarkerfið. Fleiri
verða virkir á fjárfestingamarkaði og verð-
fall fasteigna stöðvast. Staðið verður vörð
um eignir fólks og fyrirtækja. Tiltrúin á
hagkerfinu eykst og viljinn til að vera
virkur þátttakandi líka. Verulega dregur
úr atvinnuleysi og þar með útgjöldum
ríkisins til þeirra þátta. Ánægðari þjóð-
félagsþegnar skila meiri og betri vinnu og
þar með auknum hagvexti. Fólk sér fram
á bjartari tíð og að framtíð þess verði
best borgið hér á landi. Aukin hagvöxtur
og auknar skatttekjur gætu síðan hjálpað
við að greiða niður skuldaklafana sem nú
hvíla á þjóðinni. Og hvort sem fólk telur það
kost eða ókost, aukið líkurnar á skjótri inn-
göngu Íslands í ESB og upptöku evru.
Leiðréttingin er ódýrari
fyrir kröfuhafa
Nú segir einhver að leið tvö sé of kostn-
aðarsöm og einhver þurfi að borga. Það er
bæði rétt og rangt. Leið tvö er ódýrari en
leið eitt fyrir þá sem þurfa að bera kostn-
aðinn. Ástæðan er sú, að sá hluti lánanna
sem verður færður niður í leið tvö mun
hvort eð er að mestu tapast í leið eitt. Þetta
er svo kallaður sokkinn kostnaður. Auk þess
mun leið eitt hafa í för með sér frekari út-
lánatöp sem ekki eru komin upp á yfir-
borðið núna, vegna dvínandi greiðsluvilja,
þverrandi greiðslugetu, fjölgun atvinnu-
lausra o.s.frv. Leið eitt mun því á endanum
kosta fjármálafyrirtækin meiri afskriftir en
leið tvö.
Í mínum huga bendir allt til þess að leið
tvö sé leiðin út úr kreppunni. Hún hefur yf-
irburði yfir leið eitt fyrir alla nema kannski
fjármagnseigendur, sem ætla að nýta sér
kreppuástandið og brunaútsölur til að kom-
ast yfir eignir ódýrt. Fyrir alla aðra er leið
tvö hagstæðari. Ég er búinn að nefna lán-
takendur, fjármálafyrirtækin, fyrirtækin,
ríkissjóð og sveitarfélögin. En þá hvað með
lánardrottna fjármálafyrirtækjanna? Gagn-
vart þeim eru rökin alveg þau sömu og hjá
fjármálafyrirtækjunum. Sé greiðslugetu og
greiðsluvilja lántakenda (þ.e. heimila og fyr-
irtækja) haldið við, þá hafa fjármálafyr-
irtækin meiri tekjur til að nota í uppgjör við
lánardrottna sína. Endurheimtur lán-
ardrottnanna verða því betri eftir leið tvö
en eftir leið eitt.
Meira: mbli.is/greinar
Eftir Marinó G. Njálsson » Sé greiðslugetu og greiðslu-
vilja lántakenda (þ.e. heimila
og fyrirtækja) haldið við, þá hafa
fjármálafyrirtækin meiri tekjur
til að nota í uppgjör við lán-
ardrottna sína.
Marinó G. Njálsson
Höfundur er stjórnarmaður í Hagsmuna-
samtökum heimilanna og sjálfstætt starfandi
ráðgjafi um áhættu- og öryggisstjórnun.
Aðeins tvær leiðir færar:
Leiðrétting núna eða afskrift síðar