Austri - 15.12.1967, Blaðsíða 15

JÓLIN 1967
AUSTRI
15
HÚR HEFUR all oft verið til
þess hugsað, hvað það er,
sem bezt hefur og bezt
muni duga okkur Islend-
ingum til að lifa sem íslenzk þjóð
í þessu landi með sem mestu
sjálfsforræði. Ætíð staðnæmist
hugurinn við tungu og sögu þjóð-
arinnar. Þar eru augljóslega fjör-
eggin. Við, þessi pínulitla dverg-
þjóð, verðum ekki ágætir meðal
stærri þjóða af fjárhagslegum
sökum, til þess erum við allt of
smáir. Okkar framtíð er bundin
við tungu okkar og sögu, sérstöð-
una á. því sviði. Mun sjálfsfor-
ræði okkar í framtíðinni ekki sízt
velta á hversu til tekst um gæzlu
þeirra verðmæta. Að fleiru þarf
þó að hyggja. Farsæll atvinnu-
rekstur og traustur fjárhagur er
heldur ekkert aukaatriði. Þetta
hefur vitrum mönnum snemma
orðið Ijóst. Um það vitna m. a.
þau atvik, sem hér verður drep-
ið á. Þetta á annars ekki að verða
ræða um sjálfstæðismál þjóðar-
innar, þó brýn þörf væri, og kann-
ski aldrei meiri en nú, á að vekja
menn til umhugsunar þar um.
Heldur ætla ég að segja lítillega
frá nær 120 ára félagsmálastarf-
semi, sem ef til vill var sú fyrsta
sinnar tegundar á Islandi.
Vorið 1851 flutti 56 ára gamall
prestur ofan af Héraði niður í
Eydali í Breiðdal. Hann var bú-
inn að vera prestur undir Ási í
Fellum í 14 ár, og áður að Desj-
armýri í Borgarfirði í sex ár.
Prestur þessi hét Benedikt Þór-
arinsson og var fæddur að Myrká
í Hörgárdal, sonur séra Þórarins
Jónssonar, síðar prests í Mývatns-
þingum, því bróðursonur Bene-
dikts Gröndal, háyfirdómara og
skálds. Séra Benedikt er svo lýst,
að hann hafi verið gáfumaður,
ljúfmenni í framkomu, vinsæll,
kennimaður góður og barnafræð-
ari, og mjög áhugasamur um
framfaramál sveitar sinnar.
Strax á fyrsta ári sínu í Eydöl-
um hófst hann handa um stofn-
un tveggja félaga meðal bænda
í Breiðdal. Hét annað félagið
Höndlunarfélag, en í því voru
allir bændur í Breiðdalshreppi.
Tilgangur félagsins var að vinna
að bættum verzlunarkjörum fé-
lagsmanna. Því marki hugðust
menn ná með tvennu móti. Auk-
inni vöruvöndun og samtökum um
sölu á framleiðslu sinni. Voru til
kjörnir þrir félagsmenn að semja
við kaupmenn á Djúpavogi um
verð1 á innleggsvörum bænda og
þær seldar allar í einu, og enn-
fremur um verð hinnar aðfluttu
vöru, en þar verzlaði hver bóndi
fyrir sig. Þetta félag starfaði
milli 20 og 30 ár og náði þeim
árangri þegar á fyrsta ári, að fá
tveim skildingum hærra verð fyr-
ir hvert pund af ull og tólg, en
aðrir bændur fengu, sem á Djúpa-
vogi verzluðu, auk þess hagstæð-
ara verð á innfluttum vörum.
Fljótlega náði Höndlunarfélag-
ið ennþá hagstæðari kjörum og
var viðurkennt af kaupmönnum,
að framleiðsluvörur Breiðdæla
væru betri og vandaðri en annars
staðar væri að fá. Mun alllengi
hafa gætt áhrifa þessara, því til
er bréf, sem Tryggvi Gunnars-
son ritaði erindreka sínum, sem
hann sendi frá Húsavík um Aust-
urland til að vinna að stofnun
Gránufélagsins, en þar leggur
Tryggvi áherzlu á, að fá bændur
í Breiðdal í Gránufélagið, því eins
og Tryggvi segir í bréfinu: „Þeir
eru vel efnaðir og vörur þeirra
betri en annarra landsmanna".
Hitt félagið, sem séra Benedikt
stofnaði mun hafa heitið Búbót-
arfélag. Tilgangur: Samstarf um
að bæta jarð'ir og búaðstöðu í
sveitinni. Félag þetta var hin
mesta nýjung, e. t. v. það fyrsta,
sem stofnað var í landinu sem
búnaðarfélag og máske hið eina,
sem nokkru sinni hefur starfað á
íslandi með sama fyrirkomulagi.
Um það brestur mig þekkingu.
Flestir eða allir bændur sveitar-
innar urðu félagsmenn strax í
upphafi. Félagið kaus sér þriggja
manna aðalstjórn, og var formað-
ur nefndur virðingarheitinu for-
seti, svo sem er hér. Skipt var
féiaginu niður í deildir; voru sex
til átta bændur í hverri. Deildir
kusu sér framkvæmdastjórn, og
skyldu formenn deilda skila
slcýrslu um störf í deild sinni til
forseta á haustnóttum. Deildar-
menn ráðguðust um innbyrðis,
hvað helzt væri tiltækilegt að gera
á hverri jörð til umbóta, og röð-
uðu framkvæmdum í tímaröð, á-
ætluðu, hve langan tíma tæki að
hrinda í framkvæmd. Síðan unnu
allir deildarmenn sameiginlega að
Pálll Lárusson.
framkvæmdum, fyrst á einni
jörð, þá á annarri, og áfram, unz
unnið hafði verið á öllum jörðum
deildarinnar og hin upphaflega á-
ætlun komin í framkvæmd. Þá
skyldi gera nýja. Félag þetta
mun hafa starfað vel meðan séra
Benedikt lifði, en lagðist niður að
honum látnum, eða fljótlega eftir
lát hans. Aðal viðfangsefni fé-
lagsmanna var að hlaða garða
um ræktarlönd, þurrka land og
koma upp garðrækt. Talið er, að
áhrifa félags þessa hafi gætt fram
um aldamót.
All mjög eru heimidir um þessi
félagsstörf komnar á víð1 og
dreif og sumar sennilega týndar
með öllu. Mér væri kært, ef ein-
hver ykkar hefði vitneskju um
slíkar heimildir, að ég fengi að
vita þar um.
Mér finnst þetta merkileg saga
um prestinn, sem kom þessum
hreyfingum af stað, og var auk
þess sjálfur hreyfiaflið þann
Eftir
Pól Lárusson
stutta tíma, sem hann lifði á Ey-
dölum, tæp sex ár. Þessi þáttur
er aðeins lauslegt ágrip, hripað
í flýti til að minna á einn lítinn
þátt í liðnu lífi Austfirðinga, þátt
sem vel mætti veita athygli. Þeg-
ar mér verður hugsað til séra
Benedikts, detta mér í hug orð
frænda hans, skáldspekingsins
Stefáns G.:
Þannig stöðugt lýðsins leysa
lífshöft ill og þrautir grynna
þeír, sem voga röskt að reisa
iröncl við guðum feðra sinna.
Páll Lárusson.
Frá Breiðdal.
Erindi flutt á Rótarýfundi 7. sept. 1967
Merhileg félagsstarfsemi d fyrri öld