SunnudagsMogginn - 16.01.2011, Blaðsíða 21

16. janúar 2011 21
manneskju með geðröskun á heimilinu og eins vegna
vankunnáttunnar um hvernig ætti að meðhöndla þessi
veikindi. Fjölskyldurnar sendu ættingja sína út á guð og
gaddinn og samfélagið taldi umsjá þeirra oft ekki til
sinna skylduverka svo oft varð fólk með geðraskanir og
aðra fötlun að betla sér til lífsviðurværis þar til hælin og
geðsjúkrahúsin komu til sögunnar á 18. og 19.öld. Hér á
landi var geðsjúkrahúsið Kleppur opnað árið 1907.
Englar alheimsins er íslensk kvikmynd, gerð eftir
samnefndri bók Einars Más Guðmundssonar. Söguhetjan
Páll er ungur og viðkvæmur listamaður. Kærastan hans,
Dagný, hættir með honum og við það hverfur hann inn í
einhvers konar geðveilu. Í myndinni eru honum fylgt
inn í hin óhjákvæmilegu endalok, fyrst heima þar sem
foreldrar hans þola ekki lengur við og inn á geðspítalann,
Klepp. Þar berst hann ásamt félögum sínum við hramma
fordómanna og reynir að komast út aftur, lifa með geð-
röskuninni, í sátt við foreldra sína, fjölskyldu og um-
heiminn, sem hann náði ekki. Hann henti sér ofan af
blokk sem var sérstaklega ætluð fyrir öryrkja.
Bókin, sem kom út árið 1993 og svo kvikmyndin
(2000) vakti mikla umræðu hérlendis. Fram hefur komið
að sagan er byggð á lífi bróður höfunda. Fórnarlambið og
byrðin er Páll og veikindi hans sem hann komst aldrei út
úr. Veikindi hans lögðu mikla vinnu á móður hans sem
reyndi allt til þess að bjarga honum en tókst ekki. Hann
var aldrei til mikilmennsku í lífinu þrátt fyrir að hafa
listhæfileika sem málari. Þá náði hann ekki að virkja.
Veikindi hans voru því gagnslaus með öllu, hann fann
engan tilgang og skákuðu þau lífi hans í lokin. Páll var
byrði frá því að hann veiktist og er sýndur í þessum
tveimur verkum sem fórnarlamb veikinda sinna.
Fordómar og hin félagslega skömm
Hugtakið ,,félagsleg skömm“ er þýðing á enska hugtak-
inu ,,stigma“ og leitast við að ná utan um þá upplifun
sem fylgir þeirri stimplun sem einstaklingum sem veikj-
ast af geðröskunum eða eru með geðraskanir er tíðrætt
um og lýtur að breytingu á félagslegu hlutverki þeirra í
samfélaginu, hlutverki sem samfélagið skammast sín
fyrir. Margt fólk með geðraskanir upplifir fordóma og fé-
lagslega skömm og jafnvel mismunun í samfélaginu. Það
á erfiðara með að ná markmiðum sínum en aðrir þar sem
það fær oft ekki tækifæri til þess að spreyta sig. Þetta á
líka við um fólk sem hefur náð bata. Fjölmargar erlendar
rannsóknir styðja þessa upplifun. Hin félagslega skömm
tengist staðalímyndunum og fordómum gagnvart geð-
röskunum og fólki með geðraskanir.
Því miður eru fáar íslenskar rannsóknir sem gerðar
hafa verið hér á landi en árið 2009 tók Ísland þátt í al-
þjóðlegri rannsókninni Fordómar í alþjóðlegu sam-
hengi: Könnun á viðhorfum Íslendinga til geðrænna
vandamála. Þar kemur fram að ekki virðist hafa dregið
úr fordómum á síðustu árum, þrátt fyrir opnari umræðu
um geðraskanir. Sjúkdómsvæðing geðrænna vandamála
virðist heldur ekki hafa dregið úr fordómum heldur sýna
kannanir að sá hluti almennings sem telur að geðræn
vandamál eigi sér líffræðilegar skýringar, t.d. vegna
heilatruflana eða erfðafræðilegra, hafa meiri fordóma en
aðrir gagnvart fólki með geðraskanir. Viðhorfakannanir
hafa ennfremur leitt í ljós að fólk vill síður hafa samneyti
við einstaklinga sem það skilgreinir með geðröskun.
Almenningur vill félagslega fjarlægð
frá geðröskunum
Fordómar og neikvæðar staðalímyndir gagnvart
ákveðnum félagshópum eru hluti af því sem lærist í fé-
lagsmótun samfélagsins en þeir eru samt mismiklir í
samfélögum. Viðhorf samfélagsins skiptir máli því þau
geta haft áhrif á batahorfur fólks með geðraskanir. Í
rannsókninni fengu þátttakendur þrjár persónulýsingar,
ein persónan var með þunglyndi, önnur með geðklofa og
sú þriðja með astma. Niðurstöður rannsóknarinnar
leiddu í ljós að um 20% voru ófúsir að vera að vera ná-
grannar þess sem var með geðklofa, 10% þess sem var
þunglyndur en aðeins 3,7% þess sem var með astma.
Niðurstöðurnar benda til þess að almenningur hérlendis
vilji mun meiri félagslegri fjarlægð gagnvart ein-
staklingnum með geðræn vandamál. Alls tóku fjórtán
þjóðir þátt í könnuninni og Íslendingar koma ágætlega út
úr alþjóðlegum samanburði varðandi fordóma hér á
landi en þeir eru engu að síður verulegir. Þriðjungur
landsmanna telur að fólk með þunglyndiseinkenni eigi
ekki að gegna opinberum stöðum og tæplega helmingur
taldi það sama um fólk með geðklofa.
Samtökin Hugarafl héldu ráðstefnu um rannsóknina í
nóvember 2009 og í umræðum þar kom fram að for-
dómar hérlendis gætu verið meiri en rannsóknin gæfi til
kynna. Ástæðan væri sú að Íslendingar vissu, að það væri
ekki við hæfi að sýna fordóma á þessu sviði og svöruðu
spurningunum í samræmi við það. Fordómar og fé-
lagsleg skömm er því fólki með geðraskanir hér á landi
enn fjötur um fót. Það þarf vitundarvakningu og enn öfl-
ugra fræðslustarf til þess að vinna á þeim fordómum sem
eru til staðar svo að almenningur skilji eðli þessara sjúk-
dóma.
Snillingurinn og hetjan.Hin hættulegu og illu. Fórnarlambið og byrðin.
Geðraskanir eru flókið
púsluspil líffræðilegra
og/eða félaglegra
þátta.
Fjölmiðlar
ýkja um-
ræðuna
Rannsóknir hafa sýnt fram á
að bæði prentmiðlar, kvik-
myndir og sjónvarp sýna eða
gefa í skyn að fólk með geð-
raskanir sé ofbeldisfyllra en
almennt gengur og gerist.
Fréttamiðlar taka yfirleitt fram
ef fólk með geðraskanir beitir
ofbeldi eða veldur morði þrátt
fyrir að rannsóknir hafa sýnt
að geðraskanir og ofbeldi
tengist að eins að litlu leyti.
Aðrir sjúklingahópar verða
ekki fyrir barðinu á þessu. Í
fjölmiðlum og afþreyingarefni
er svo miklu oftar tengt á milli
geðraskana en raunverulegar
tölur segja til um. Fjölmargir
hópar, bæði fólks með geð-
raskanir og eins fagfólk, kall-
ar á réttlátari umfjöllun fjöl-
miðla, umfjöllun sem er meira
í takt við veruleikann. Ástæð-
an er sú að það eru mjög
sterkt tengsl á milli hinnar fé-
lagslegu skammar og hug-
myndarinnar um að fólk með
geðraskanir séu hættulegir
og ofbeldisfullir.