Ný saga - 01.01.1996, Side 33

Torfi H. Tulinius
Guðs lög í ævi og verkum
Snorra Sturlusonar

IÞorgils sögu skarða segir frá því er
Finnbjörn Helgason, bandamaður For-
gils og Gissurar Þorvaldssonar, vænir
Hólabiskup um að vera hallur undir þá sem
höfðu tekið þátt í Flugumýrarbrennu tveimur
árum fyrr:'
Um sum illvirki þeirra er sumum mönnum
eigi tvímælislaust, hvárt þér munið þurrt
hafa um setið allar vitundir, en það vitu all-
ir, að brennuvargar eru rækastir gervir
bœði í guðs lögum og manna.
I fljótu bragði mætti ætla að Finnbjörn sé að
vísa til almenns siðgæðis kristinnar trúar þeg-
ar hann nefnir „guðs lög“, þ.e. til siðalögmála
sem búa að baki fordæmingu brennuvarga í
lögum. Næsta víst er þó að hann eigi hér við
nokkuð sem menn hafa lítið leitt hugann að
um Sturlungaöld, þ.e. að þá voru tvenn lög í
landinu, annars vegar landslög sem samþykkt
voru á Alþingi, hins vegar guðs lög sem páfi
setti í Róm og giltu fyrir alla kristna menn.
Skyldu kirkjunnar menn reyna eftir megni að
fá leikmenn til að virða kanónísk lög, eins og
þau eru kölluð, m.a. með því að breyta lögum
sínum til samræmis við þau. í þessari grein
verður því haldið fram að þekking á kanón-
ískum rétti geti varpað nýju ljósi á athafnir ís-
lenskra höfðingja á 13. öld auk þeirra bók-
mennta sem þá voru settar saman.
Tveimur árunt áður en Finnbjörn lét áður-
nefnd orð falla, hafði það verið samþykkt í
Lögréttu 1253 að guðs lög skyldu ráða ef þau
greindi á við landslög.2 Pessa samþykkt ber að
skoða í ljósi átaka sem geisað höfðu með hlé-
um frá því Þorlákur helgi reyndi að ná for-
ræði yfir eignum kirkjunnar með litlum ár-
angri, og tóku sig aftur upp þegar Guðmund-
ur Arason var kjörinn biskup á Hólum 1202.
Deilur hans við höfðingja snerust annars veg-
ar um sjálfsforræði kirkjunnar og hins vegar
rétt leikmanna til að kveða upp dóma um
klerka. Höfðingjar úr leikmannastétt vildu
ekki viðurkenna dómsvald biskups í mörgum
málum, sem lög kirkjunnar kváðu á urn að
hann skyldi dæma í. Samþykktin 1253 var því
mikilvægur áfangasigur fyrir kirkjuna.3
Varla hefði hún þó hlotið brautargengi
nema að á undan hefði farið löng þróun með
tilheyrandi hugarfarsbreytingu. Þegar heim-
ildir eru athugaðar má sjá að allar götur frá
því snemma á 12. öld hafði kanónískur réttur
sett mark sitt á lögin í landinu. Þannig eru
ákvæði Kristinna laga þáttar Grágásar meira
eða minna ættuð úr lögum kaþólsku kirkj-
unnar, en hann er verk biskupanna Ketils
Þorsteinssonar á Hólum og Þorláks Runólfs-
sonar í Skálholti sem sátu samtíða 1122 til
1133. Enda var hann settur að ráði Össurar
erkibiskups í Lundi og nutu biskuparnir að-
stoðar Sæmundar fróða „og fjölmargra kenni-
manna annarra“.J
Skömmu eftir setningu Kristinna laga þátt-
ar, eða um miðja 12. öld, hófst mikilvæg þró-
un í kanónískum rétti suður í Evrópu. Þá tók
Gratíanus nokkur, munkur og kennari í Bol-
ogna, sem þá var miðstöð lögfræði í álfunni,
sér fyrir hendur að safna saman og skipa í
kerfi miklum fjölda samþykkta, fyrirskipana
og reglna sem settar höfðu verið af páfum frá
upphafi kristindóms. Með því vonaðist hann
til að geta leyst úr sýnilegu ósamræmi kanón-
ísks réttar, enda nefndi hann verk sitt Concor-
dantia discordantium canonum, eða Samrœm-
ing ósamhljóða laga. Oftast er verkið nefnt
Þá voru tvenn
lög ílandinu,
annars vegar
landslög sem
samþykkt voru
á Alþingi, hins
vegar guðs lög
sem páfi setti í
Róm og giltu
fyrir alla kristna
menn