Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 58

Árið 1923 er
loft lævi
blandið á vett-
vangi mannlífs
í höfuðstað
fullvalda ríkis,
Reykjavíkurbæ.
Hörð átök og
sviptingar hvert
sem litið er í
atvinnu- og
viðskiptalífi
Pétur Pétursson
Svipmyndir og frásagnir um
kröfugöngu verkalýðsfélaga
RIÐ 1923 ER LOFT LÆVI BLANDIÐ
á vettvangi mannlífs í höfuðstað full-
valda ríkis, Reykjavíkurbæ. Hörð
átök og sviptingar hvert sem litið er í atvinnu-
og viðskiptalífi. Deilur eru uppi um stéttar-
stöðu, eignarrétt og launakjör, Landsverslun,
þjóðnýtingu, erlent fjármagn banka og dag-
blaða, einkarekstur og samvinnurekstur,
sveitarflutninga og fátækraframfæri, vinnu-
tíma og verkföll, gróða og tap.
Arið 1917 voru tíu togarar seldir úr landi
og skyldi andvirði þeirra varið til togara-
kaupa að stríðinu loknu. Straumur verkafólks
hafði legið til Reykjavíkur. Sveitafólk, vinnu-
hjú sem ekki áttu kost á jarðnæði, bændur er
flosnað höfðu upp af jörðum sínum er afurð-
ir þeirra seldust ekki á erlendum markaði, en
bæjarbúar sjálfir við sultarmörk og liðu af
bjargarskorti og dýrtíð.
Nú var ný öld framtaks og stórræða gengin
í garð. Sókndjarfir togaraskipstjórar, fjöldi
fullhuga í flokki útvegsmanna, dagfarsprúðir
dómarar með gullhúðaðar lonéttur, silfur-
búna göngustafi og flauelskraga lögðu fram
hlutafé til togarakaupa. Með því hugðust þeir
öðlast skjótfenginn gróða við uppgripaafla á
Selvogsbanka, Hala og öðrum fengsælum
miðum við strendur hins hrjóstruga lands þar
sem hásetar börðust sigggrónum höndum í
brimröstinni að sækja gull í greipar Ægis.
Ævintýralegar frásagnir voru sagðar af upp-
gripum útvegsmanna og auðæfum þeirra.
Nafnkunnur austfirskur héraðshöfðingi var
staddur í Kaupmannahöfn í viðskiptaerind-
um. Til hans leita tveir landar, sem hyggja á
skipakaup, en skortir fé til kaupanna. Hann
leysir án umhugsunar vandræði þeirra. Svo
mjög hefir hann auðgast á útgerð, fiskverkun
og -sölu að hann réttir þeim 90 þúsund krón-
ur „út á andlitið“ og óskar þeim góðs gengis á
útvegi framtíðar og að fley þeirra megi bruna
við morgunsöng á sænum. Upphæðin svaraði
til nærfellt 3% af heildarseðlaveltu íslands-
banka það sama ár.
Þegar rætt er um atburði á fyrri tíð í sögu
Reykjavíkur er oft vitnað til árbóka þeirra er
Jón biskup Helgason skráði um sögu bæjar-
ins, 1786-1936. Þar getur ei að líta stafkrók
um kröfugöngu þá, sem farin var að tilhlutan
fulltrúaráðs verkalýðsfélaganna í Reykjavík
1. maí 1923 og var hin fyrsta í sögu bæjarins er
þá taldi 20 þúsund íbúa. Jón biskup getur hins
vegar „sjóorustu“ er varð milli háseta og lög-
reglu 11. júlí er sjómenn hindruðu flutning
vatns um borð í togara er útgerðarmenn
hugðust manna „verkfallsbrjótum“ og sigla til
veiða. „Urðu hásetar lögreglunni yfirsterk-
ari“, segir biskup í knappri frásögn sinni.1
Vaknandi verkalýðshreyfing hlaut öflugan
stuðning í röðum ungra menntamanna. Þrjá-
tíu stúdentar boðuðu til kosningafundar
kvenna í Bárubúð 1921 þar sem þeir flultu
ræður til stuðnings frambjóðendum Alþýðu-
flokksins. Báran var troðfull. Stefán Stefáns-
son frá Fagraskógi, bróðir Davíðs skálds, var
fundarstjóri. Sé þess gætt í fundagerðabók
Jafnaðarmannafélagsins kemur í ljós að
straumur menntaskólanemenda og stúdenta
liggur í félagið næstu ár el'tir styrjaldarlok,
árin 1920-23.
Á eitt af mörgum spjöldum sem borin voru
í göngunni var letruð krafan um rannsókn á
íslandsbanka. Foringjar verkalýðssamtaka og
ýmsir forvígismenn bændasamtaka og sam-
56