Vera - 01.06.1998, Page 47

umhverfismál
□g ósonlagicl
Avorin, þegar sól hækkar á lofti eftir
langan vetur, birtast gjarnan fréftir
um ngjar upplgsingar um egðingu úsonlags-
ins. Þú flestir hafi hegrt af þessu vanda-
máli gætir töluverðs misskilnings um eðli
þess og algengt er að því sé ruglað saman
við gróðurhúsaáhrifin. Hér er hins vegar að
mestu um úskglt mál að ræða.
Um geisla sólarinnar
Til að öðlast skilning á afleiðingum
ósoneyðingarinnar er rétt að
beina athyglinni fyrst að sól-
inni sjálfri og geislum henn-
ar. Orka sólargeisla ræðst
af bylgjulengd þeirra.
Geislar með styttri
bylgjulengd eru orku-
ríkari. „Ljós” er ein-
ungis sá hluti sólar-
geislanna sem við
sjáum. Við þekkj-
um ljós af mismun-
andi bylgjulengd af
lit þess. Þannig er
blátt ljós með
styttri bylgjulengd
en rautt.
Þetta skiptir máli í
samhengi þessa
pistils því sólargeislar
sem eru með aðeins
styttri bylgjulengd en
bláa ljósið koma hér við
sögu. Þeir eru orkuríkari
en ljós og nefnast útfjólublá-
ir geislar. Þeir eru ekki „ljós”
vegna þess að þeir eru ósýnilegir.
Úsonlagið
Ósonlagið gleypir útfjólubláa geisla frá sólinni
að stórum hluta. Óson (03) er lofttegund sem sam-
sett er úr þremur súrefnisatómum. Súrefnissameindin (02) er
mynduð úr tveimur súrefnisatómum. Óson myndast úr súrefni fyrir
tilstuðlan sólargeisla í háloftunum, nánar tiltekið í heiðhvolfinu sem
er ofan við veðrahvolfið í lofthjúpi jarðarinnar. Þar eyðist óson einnig.
Fram á þessa öld ríkti jafnvægi milli myndunar og eyðingar ósonlags-
ins.
Þessu jafnvægi hefur nú verið raskað með tilkomu nýrra efna s.n.
klórflúorkolefna sem fram komu fyrir miðja öldina og hafa verið not-
uð sem kælimiðlar, sem þrýstiefni á úðabrúsa og sem hreinsiefni í raf-
eindaiðnaði svo dæmi séu nefnd. Þekktast þessara efna er freon. Þetta
eru stöðug efni og hættulaus við yfirborð jarðarinnar en þegar þau
hafa borist upp í heiðhvolfið brotna þau niður og losa þá klóratóm úr
læðingi. Það eru þessi klóratóm sem hraða niðurbroti ósons.
Nákvæmlega hefur verið fylgst með eyðingu ósonlagsins m.a. yfir ís-
landi á vegum Veðurstofunnar. Það var hins vegar ekki fyrr en s.n.
ósongat uppgötvaðist yfir Suðurheimsskautinu að málið fékk óskipta
athygli stjórnmálamanna. Sérstakar aðstæður í háloftpnum yfir Suð-
urheimsskautinu leiða til þess að óson eyðist þar að mestu á vorin en
jafnar sig töluvert þess á milli.
Uppgötvun ósongatsins flýtti því að samstaða náðist um s.n. Montr-
eal bókun fyrir rúmlega áratug. Með þessari bókun og viðbótum við
hana er notkun ósoneyðandi efna bönnuð í áföngum. Þessi efni hafa
hins vegar langan líftíma þannig að það verður ekki fyrr en um miðja
næstu öld sem ósonlagið nær jafnvægi aftur, að því gefnu að þjóðirn-
ar uppfylli skuldbindingar sínar og hætti notkun ósoneyðandi efna á
tilsettum tíma. Montreal bókunin er dæmi um vel heppnað starf á al-
þjóðavettvangi í þágu umhverfisins.
Afleiðingarnar
En af hverju eru útfjólubláir geislar vandamál? Þeir hafa
margvísleg áhrif. Áhrif á manninn tengjast m.a.
röskun á ónæmiskerfinu, aukinni hættu á
húðkrabbameini og möguleikum á sjón-
skaða. Hegðun í sól ræður miklu um
það hversu alvarlegar afleiðing-
arnar verða fyrir hvern og einn
auk þess sem einstaklingar
eru mis viðkvæmir. Slæmur
0K sólbruni, einkum á barns-
aldri, eykur hættuna á
húðkrabbameini síðar
á æfinni. Aukin út-
fjólublá geislun eyk-
ur hættuna á slærn-
um bruna. Það ger-
ir einnig óvarkárni
í sól og snöggar
breytingar á dag-
legum skammti,
t.d. þegar farið er
í sólarlandaferð
beint úr inniveru.
í húðinni myndast
varnarefni sem
gleypa útfjólubláa
geisla áður en þeir
valda skaða. Húðin þarf
hins vegar tíma til að
mynda þessi efni og aðlagast
sólinni. Augun geta einnig
orðið fyrir skaða ef þau eru ekki
varin, einkum í nálægð við vatn eða
snjó þar sem endurkast er mikið. Sólina
þarf að umgangast með varkárni og hættan
eykst samfara aukinni útfjólublárri geislun. Á sól-
ríkum svæðum eru yfirvöld farin að vara fólk við á þeim
dögum sem blutfall útfjólublárra geisla er hátt.
Áhrifin á lífríkið eru ekki síður áhyggjuefni. Þar beinist athyglin eink-
um að plöntum. Aukin útfjólublá geislun dregur úr ljóstillífun og þar
með vexti plantna. Þessi áhrif eru hins vegar veikari en fyrst var ótt-
ast vegna þess að plöntur geta einnig varið sig fyrir útfjólubláum geisl-
um með myndun litarefna í yfirhúðinni. Plöntur eru hins vegar mis-
þolnar og því má gera ráð fyrir því að aukin útfjólublá geislun leiði til
röskunar á samkeppni og þar með gróðurfari.
Meiri hætta á alvarlegum afleiðingum er hins vegar í sjónum. Margir
þörungar sem mikilvægir eru í fæðukeðjunni í sjónum geta ekki var-
ið sig eins vel fyrir geisluninni og geta orðið fyrir neikvæðum áhrif-
um. Þessa hættu þarf að rannsaka frekar.
Höfundur er plantulífeblisfræðingur og starfar um þessar mundir sem
sérlræöingur í umhverfisráðuneytinu. Hann er meðlimur í íslensku
samninganefndinni vegna Kyoto bókunarinnar.
vfra 47
eftir Halldór Þorgeirsson