Akranes - 01.07.1954, Blaðsíða 4

son útgerðarmaður, mér á þrekvirki ein-
stakra manna að gömlum lendingabótum
í Leirunni. Þetta varð til þess, að hér verð-
ur nú freistað fyrr en ella, að taka þenn-
an mikilvæga þátt i þjóðliifinu og fram-
leiðslunni til nokkurrar athugimar. Vita
hvers vér verðum vísari um þetta merki-
lega efni á Suðumesjum, bæði innan Garð-
skaga og utan. Á þessu hrjóstruga nesi, —
að Reykjavík meðtalinni, — er þræll Ing-
ólfs landnámsmanns fór um þesstun niðr-
andi orðum: „Til ills fórum vér um góð
héruð, er vér skulum byggja útnes þetta“,
þ. e. Reykjavík. En lí hans munni hefur
þetta ekki síður átt við um Reykjanes-
skagann, er þeir höfðu ferðast um með
sjó fram.
Á þessu útnesi, — sem á fyrsta ári
íslandsbyggðar fékk slíkan dóm, — hafa
menn lifað og starfað allt til þessa dags.
Þeir hafa unað sér þar vel, leyst sinn
eigin vanda og lands slins, eigi síður en
aðrir. Þetta nes, særinn og sjávaraflinn
hefur því haft mikið aðdráttarafl þrátt
fyrir allt; því að svo langt sem sagan
verður rakin, sannar hún, að menn úr
10—11 sýslum landsins hafa „gengið" á
Suðurnes til sjóróðra, og farið þaðan með
mikinn feng eða lítinn eftir ástæðum.
Nægjanlega mikinn þó til þess að þangað
var farið ár og öld, allt til þess dags.
Mitt i þessum hugsunum, skulum við
gera okkur í hugarlund að vér séum á sjó
er þátturinn hefst, og formaðurinn kalli:
Við skulum lenda í Leirunni.
Lengi fara litlar sögur af Leirunni, enda
er hún ekki nema lítill hluti úr stórum
hreppi. Þar búa fáir bændur og þar eru
ekki margar góðjarðir, en þar hefur lengi
þótt útræði gott. Þegar á landnámsöld
koma þó við sögu Gufuskálar og Hólmur,
og er líklegt að þar hafi búið Steinunn
gamla frændkona Ingólfs landnámsmanns.
Um hana eru ekki margar linur í Land-
námu, þó opna þessi fáu orð fyrir manni
heilan heim um þessa konu. Hún hefur
verið veraldarvön, óvenjulega hyggin og
framsýn. Um hana segir svo i Landnámu:
Steinuðr (Steinunn) in gamla frænd-
kona Ingólfs fór til Islands ok var með
Ingólfi inn fyrsta vetur. Hann bauð að
gefa henni Rosmhvalanes allt fyrir utan
Hvassahraun. En hún gaf honum fyrir
heklu flekkótta enska ok vildi kaup kalla.
Henni þótti þat óhættara við riftingum.
Steinunni hafði átt Herlaugr bróðir Skalla-
grims. Þeirra synir voru Njáll ok Arnórr“.
Árið 1703 eru þessar jarðir i Leirunni:
Gufuskálar.
Jöriðin er þá kóngsins eign. I landskuld
greiðir ábúandinn 10 yættir af fiski í kaup-
stað. Henni fylgja tvo kvígildi, og leigur af
þeim verður ábúandinn einnig að gjalda
með fiski, en auk þess að leggja sjálfur
við til húsabóta. Einnig verður hann að
yngja kúgildin upp. Enn er sú kvöð ábú-
andans, að hann verður að lána mann á
kóngsskip um vertíð.
„Ileimræði er árið um kring og ganga
skip ábúandan að hentugleikum. Inntöku-
skip eru mjög sjaldan nema kóngsskip.
Þau hafa stundum gengið eitt og það oft-
ast, sjaldan tvö, og ekki stærri en sex
manna far, og það undirgiftarlaust. Ver-
búð fylgir kóngsskipunum fyrir fimm
menn, henni viðheldur ábúandinn. Lend-
ing slæm um stórstraum“. Þessari jörð
fylgja tvær hjáleigur.
Litlihólmur.
Það er einnig kóngs jörð. Landskuld
greiðist í fiski, en leigur af kúgildum í
smjöri og fiski. Kvaðir: „fiskavætt í kaup-
stað fyrir mannslán“, svo og dagsláttur. Þ.
e. bóndinn verður að lána mann þegar eig-
andinn kallar, til þess að slá einn dag.
Heimræði er árið um kring.
Hrúðurnes.
Þessi jörð er einnig kóngsins eign. Land-
skuld greiðist með 6 vættum og tveim
fjórðungum af fiski i kaupstað. Henni
ifylgir eitt kúgildi, og greiðist leigan i fiski,
i reikning umboðsmannsins á Bessastöð-
um. Kvaðir eru: Mannslán um vertíð. Við
til húsabóta leggur ábúandinn. Heimræði
er árið um kring. Lending er talin góð.
Stóri-Hólmur.
Það er aðal jörðin. og má nærri geta,
hvort kóngurinn á ekki hana eins og kotin.
Landskuldin greiðist með 14 vættum fiskj-
ar, „og hefur svo verið siðastliðinn 37 ár“.
Kúgildin eru g, og borgast leigan með fiski
i kaupstað. „Þau hefur ábúandinn uppyngt
i 37 ár“. Við til húsabóta leggur ábúand-
inn. Kvaðir: Mannslán um vertið.
„Fuglaveiði og eggver hefur til foma
verið í bergi þvú, sem kallað er Hólmsberg,
en hefur nú um langar stundir lagzt frá
og er nú alls engin. — Heimræði árið um
kring, og ganga skip ábúandans sem hon-
um hentar. Túninu grandar sandur og
sjávargangur árlega“. Sjö hjáleigur fylgja
jörðinni, sumar nafnlausar, en aðrar með
tilgreindum nöfnum, svo sem: Ráðagerði,
Garðhús og Kötluholt. Hver hjáleigubóndi
greiðir 3 vættir af fiski i landskuld. Kvað-
ir: Skipsáróður árið mn kring. Ábúandi
á Stóra-Hólmi er 1703 Þórður Arviðsson.
Faðir hans mun hafa verið Arviður Þor-
leifsson, Ásmundssonar, Þorleifssonar, lög-
manns Pálssonar á Skarði á Skarðsströnd.
Annar son Arviðs og bróðir Þórðar, var
Þorlákur lögréttumaður, er bjó í Stóru-
Vogum 1703, átti Snjólaugu Pálsdóttur frá
Loftsstöðum ögmundssonar Sighvatsson-
ar. Sonur hans var Arviður, er sigldi og'
lærði timbursmíði.
Árið 1703 eru á Stóra-Hólmi ásamt hjá-
leigum alls 23 manns. Á Litlahólmi 6
manns, Hrúðurnesi 7 og á Gufuskálum
með hjáleigum 15 manns. Þá er Leiran í
svonefndum Rosmhvalaneshreppi, en hann
nær frá Keflavik að henni meðtalinni, um
Leiru, Garð, Sandgerði, Hvalsnes og Staf-
nes, og endar á Básendabæ. I þessum
hreppi eru þá 33 jarðir, með hvorki meira
né minna en 85 hjáleigum og þurrabúðum.
Þar er þá mikill fjöldi sveitarómaga, „kar-
lægra og óhreyfanlegra". Verður siðar
nokkuð vikið að því, ef framhald verður
á þessum fyrirhuguðu þáttum samkv. þvi
sem að framan er sagt.
Meðan landið var lítt numið og land-
rýmið, nóg, bendir margt til að menn hafi
haft glöggt auga fyrir því að velja sér
bólstað, þar sem gott var undir bú. Þeir
hafa ef til vill í fyrstu, aðallega hugsað sér
að lifa af landbúnaði. Af ýmsum orsökum
fara þeir þó fljótlega að líta til sjávarins.
Fiskgengd var mikil upp i landsteina, ár
og vötn. Hins vegar fór landið sjálft smátt
og smátt að láta á sjá. Skógurinn var nytj
aður um of og landið var ofbeitt. Isar og
eldgos stóðu gróðri fyrir þrifum og landið
fór beinlinis að blása upp. Við og við olli
þetta svo miklum búsifjum að fólk fór að
svelta. Hefur þetta sjálfsagt átt nokkurn
þátt !Í, eða flýtt fyrir aukinni útgerð og
aðsókn að sjávarsíðunni.
Stórbúum svo og biskupsstólunum með
fjölda hjúa og mikla risnu, var auðvitað
nauðsynlegt að afla sér fiskætis til matar
og komast yfir jarðir og itök sem auðveld-
uðu þetta og gerðu það ódýrara. Sjósókn
hefur því snemma hafist, og þá aukist eftir
því sem skreiðin varð eftirsóttari útflutn
ingsvara. Efnamenn áttu því mikinn fjölda
jarðeigna, en það var einasti eða auð-
veldasti vegurinn til að efnast hér. Auk
landskuldarinnar, leigðu þeir gangandi
pening með jörðunum og tóku leigu eftir
hann. Þá fylgdu enn aðrar kvaðir, — sér-
staklega eftir að konungur tók hér eignir
undir sig. — Kvaðirnar voru mannslán til
ýmissa þarfa landsdrottins á vetrarvertíð
og stundum allt árið.
Þessir aðilar reyndu því að eignast jarð-
ir eða jarðarlitök i nálægð hinna beztu
veiðistöðva. Með hliðsjón af því sem nú
var sagt, þarf því engan að undrn þótt
eignarhald jarða á Suðurnesjum sé ekki á
margra höndum árið 1 703.
I Grindavikurhreppi, Hafnarhreppi og
Rosmhvalahreppi, (sem nú nær yfir Mið-
neshrepp og Gerðahrepp að Keflavik, telst
mér til að aðeins 5 jarðir (með hjáleigum)
hafi þá verið í einkaeign. Þar eru hins
76
AKRANES