Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.06.1964, Blaðsíða 21

TÍMARIT VFI 1964
45
Getur geislun fisks
gjörbreytt dreifingarmöguieikum?
Síðastliðinn áratug hefur verið unnið kappsam-
lega víða um heim að tilraunum til að auka
geymsluþol matvæla með gammageislum. I dag
eru allar líkur til, að þessi aðferð muni auðvelda
mjög dreifingu á fiski er fram líða stundir. Þetta
efni hlýtur því að varða okkur íslendinga meira
en flestar aðrar þjóðir, því varla mun nokkur
þjóð búa við svo einhæfan útflutning sem við.
Laugardaginn 3. október s.l. talaði Ari Brynjólfs-
son eðlisfræðingur um þetta mjög svo tímabæra
efni í Háskólanum á vegum Fiskifélags íslands.
Ari Brynjólfsson lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á Akureyri árið 1948 og mag.
scient. prófi í eðlisfræði frá háskólanum í Kaup-
mannahöfn 1954. Næsta ár vann hann hér heima
að jarðeðlisfræðilegum rannsóknum, en hlaut þá
styrk til frekara náms og rannsókna í Þýzka-
landi. 1956 réðst Ari til dönsku kjarnorkunefnd-
arinnar og þar var honum nokkru síðar falið að
koma upp aðstöðu til geislunar með gammageisl-
um, einkum vegna rannsókna á sviði búvísinda.
Nokkru síðar var ákveðið að stofna sérstaka
geislunardeild og hefur Ari veitt henni forstöðu
frá upphafi. Aðalgeislagjafinn í þessari deild er
ekki geislavirkt efni, eins og mest tíðkast, held-
ur er geislað þar með rafeindum, sem fengið hafa
fimm milljón volta orku í sérstöku tæki. Tæki
þetta var keypt frá Bandaríkjunum og dvaldist
Ari um eins árs skeið þar meðan unnið var að
smíði þess. Tækið var tekið í notkun árið 1960 og
hefur lengi verið eitt hið öflugasta sinnar teg-
undar hér í Evrópu. Síðastliðið ár var Ari um
eins árs skeið í orlofi í Bandaríkjunum og hafði
þar umsjón með byggingu einnar stærstu geisl-
unarstöðvar heims.
Ari hóf fyrirlestur sinn með því að segja nokk-
uð frá störfum deildar þeirrar í Danmörku, sem
hann veitir forstöðu. Þar hefur mikið verið unn-
ið að því að geisla margskonar læknavörur úr
plasti, t.d. sprautur, gervihjörtu og gervilungu.
Þessar vörur verður að gerilsneyða, en þar er
ekki hægt að nota hitun, þar sem plastið þolir
ekki slíka meðferð. Hinsvegar er hægt að drepa
allar bakteríur með
öflugri geislun.
Þessi gerilsneyðing-
araðferð hefur átt
mikinn þátt í því að
stórauka útflutning
Dana á slíkum 'r
læknatækjum. Hins-
vegar hefur ekki
verið unnið mikið í Ari Brynjólfsson’ eðlisfræð,nBur
Danmörku að rannsóknum á geymslu matvæla
fyrr en síðasthðið ár. Ástæðan fyrir þessu er sú
að svo víðtækra rannsókna hefur verið talin þörf,
að eingöngu stórþjóðirnar hafa glímt að nokkru
ráði við þær.
Mikil geislun hefur skaðleg áhrif á lifandi ver-
ur og banvæn séu geislaskammtarnir nógu stór-
ir. Geislaskammtarnir mælast í einingum sem
nefnast rad, en í sambandi við gerilsneyðingu er
oftast notuð yfireiningin kílorad sem er jöfn 1000
rad. Til að drepa æðri hryggdýr þarf um 0,5—
1,0 krad, en bakteríurnar, sem drepa þarf við
gerilsneyðingu, þola miklu stærri skammta, allt
upp í milljónir rad. En þegar gerilsneyða þarf
matvæli með geislun kemur einnig annað atriði
til greina, en það eru þau efnaáhrif, sem til greina
geta komið, en við sterka geislun getur útlit, lykt
og bragð matarins breytzt. Því er ekki hægt að
gerilsneyða algjörlega matvæh með geislun.
Hefur þurft að gera víðtækar tilraunir til að
finna hversu stóra geislaskammta hægt er að
nota við hinar ýmsu tegundir matvæla. Þar sem
ekki er heldur hægt að gerilsneyða þau algjör-
lega, dugir geislunin ein ekki, og hefur því verið
reynt að nota geislunina með hinum þekktu
geymsluaðferðum eins og frystingu, niðursuðu
og reykingu. Niðurstöður þessara rannsókna hafa
leitt í ljós, að hægt er að auka stórlega geymslu-
þol flestra tegunda matvæla þegar þau eru geisl-
uð fyrir frystingu, t.d. geymist ísaður fiskur 3—
5 sinnum lengur sé hann geislaður með 300—
600 krad fyrir ísunina. Augljóst er að vegna
fjarlægðar frá sölustöðum gæti slík aukning ger-