Freyr - 01.12.1977, Page 27

árunum 1914—18 lognaðist markaðurinn í
Bretlandi fyrir smjör eða flutningarnir féllu
niður. Og þeir voru ekki teknir upp aftur,
þegar heimsstyrjöldinni lauk. Mörg af bú-
unum hættu starfsemi sinni þá þegar, en
hin hvert af öðru á árunum eftir fyrri heims-
styrjöldina.
Rjómabúin færðu bændum miklar og
kærkomnar tekjur, en þau voru einnig mik-
ilsverð að öðru leyti. Þau voru uppbyggð á
félagslegum grundvelli, sameign þeirra, er
að þeim stóðu. Þau voru skóli fyrir menn í
félagsstarfseminni um atvinnumál og und-
anfari stærri átaka manna á því sviði.
Það voru ekki kjarklausir menn, sem
stofnuðu rjómabúin. Merkið var sett hátt:
það var að framleiða til útflutnings smjör,
sem að verðlagi og gæðum væri sambæri-
legt við það besta, sem þá var á heims-
markaði. Þetta tókst, og það má kallast
kraftaverk við þær aðstæður og þá verk-
tækni, er uppi var í byrjun þessarar aldar.
Það var settur á stofn skóli á Hvítárvöllum
í Borgarfirði til að mennta rjómabússtýrur,
en svo voru þær konur kallaðar, sem rjóma-
búunum veittu forstöðu. Og þar sem þetta
bar allt að í senn, stofnun skólans og stofn-
un þessara fjölmörgu rjómabúa, þá voru
forstöðukonurnar flestar kornungar stúlkur,
nýkomnar frá prófborðinu. Þeim var sýnt
mikið traust, því þeim var í raun og veru
falið að hafa í höndum sér fjárhagsafkomu
bænda í heilum sveitarfélögum. Þá var
næsta fátítt, að konur veittu atvinnurekstri
forstöðu. og þátttaka þeirra í félagsmálum
var næsta lítil. Þess vegna mátti forganga
þeirra við rjómabúin kallast einstök á þeim
tíma.
Bændurnir hér á ströndinni áttu einnig
sinn vitjunartíma að þessu leyti. Þann 8.
október 1904 var haldinn stofnfundur félags
til að byggja rjómabú að Baugsstöðum í
í Stokkseyrarhreppi. Aðalhvatamenn að
þeirri félagsstofnun munu hafa verið Ólafur
Árnason, kaupmaður á Stokkseyri, séra
Einar Pálsson, prestur í Gaulverjabæ, og
Gísli Pálsson, bóndi í Hoftúni í Stokkseyr-
Helgi ívarsson.
arhreppi, en þessir þrír menn skipuðu fyrstu
stjórn rjámabúsins. Þá þegar um haustið
hófust framkvæmdir með því, að grafinn var
1400 metra langur vatnsveituskurður ofan
úr Hólavatni og að rjómabússtæðinu fyrir-
hugaða, því að til var ætlast frá upphafi, að
rjómabúið gengi fyrir vatnsafli.
Næsta vor var rjómaskálinn reistur, og
var yfirsmiður að honum Jón Gestsson,
bóndi í Villingaholti í Flóa, sem var héraðs-
kunnur hagleiksmaður á þeirri tíð. Skálinn
var að upphafi 6x7 metrar að grunnfleti,
og síðan kom skúr við suðurgafl hans, sem
upphækkaður var síðar jafnt húsinu, og
heldur húsið í öllu sinni upphaflegu mynd.
ískofi, sem sjá má enn nokkurn spöl frá
sjálfu skálahúsinu, var byggður 1910, og
voru þar geymd smjörkvartil í klaka, sem
upp var tekinn að vetrarlagi. Stofnkostnað-
ur rjómabúsins var 4.000 krónur. Af því tók
félagið 3.000 króna bankalán, en framlag
stofnenda var þúsund krónur, sem greidd-
ust ýmist í dagsverkum, sem metin voru á
kr. 2,50 hvert, og einnig af hinu, að hver
bóndi, sem félagsmaður gerðist í upphafi,
F R E Y R
863