Litli Bergþór - 01.07.1999, Blaðsíða 21

reynt að finna skóg sem hafði þrúgast niður undan
snjóþyngslum svo hríslumar lágu flatar með jörðinni.
Illa munu þessi þök hafa enst því rafturinn var alltaf
blautur undir torfinu og fúnaði fljótt enda var þetta að
mestu niðurlagt fyrir mitt minni.
Algengt var að nota skóg sem aðhald við aðrekstra á
fé og var þá böggunum raðað saman án þess að sundra
þeim. Stundum voru líka gerðar fjárréttir með þessum
hætti, en fé sem vant var að ganga í skógi var nokkuð
áleitið að smjúga út úr þess háttar réttum.
Einnig þótti sjálfsagt og nauðsynlegt að raða skógi
kringum útihey, bæði til skjóls og til að verja þau fyrir
skepnum. Allt var þetta síðan notað í eldinn þegar það
hafði lokið þessu bráðabirgðahlutverki.
Asmundur Þorleifsson, sem lengi bjó í Efstadal, mun
hafa gert lítið eitt til kola eftir 1920. Reiddi þá skóginn
heim ólurkaðan með liminu og gaf nautgripum limið, en
hann var þá með smábúskap á litlum parti af jörðinni,
háaldraður maður.
Lítils háttar var smíðað úr birkilurkum, svo sem
hagldir á reipi, sköft á heykróka, skammorf á torfljái,
klyfberabogar, aktygjaklafar og fleira smálegt. Þá voru
bundnar saman mjúkar greinar í vendi til að sópa
hlöðugólf og annað því um líkt og voru þeir nefndir
sóflar. Þá var og sjálfsagt að hafa hríslu í hendinni hvort
sem reka þurfti skepnur eða hvetja latan reiðskjóta.
Einnig var mikilvægt fyrir börn og unglinga að hafa
frjálsan aðgang að þessum smíðaviði þegar annað timbur
var tæplega til. Börkur af birki mun eitthvað hafa verið
notaður til að lita föt og band til fatagerðar.
Skógarnýra var einhvers konar æxlismyndun sem
einstöku sinnum fannst á birkihríslum og var þjóðtrú að
ekki yrði eldsdvoði á bæ þar sem það væri geymt.
Mest var flutt heim af skógi á haustin til að hafa í
eldinn yfir veturinn og minnir mig að talið væri þurfa
eina 100 hestburði á hausti. Svo var alltaf tekið eitthvað
á vorin líka í skánarhraukana, að fjárréttinni og til
kyndingar við ullarþvott sem unninn var við læk
fyrir utan tún.
Heldur þótti skógarreiðslan fara illa með reipi og'
reiðinga. Aftur á móti var talið mjög gott að
byrja að temja tryppi með því að reiða á
þeim skóg, því þau sáu lítið nema aftan í
næsta hest þegar búið var að láta upp á
lestina.
Fróðlegt væri að vita hvað mikið
var tekið upp í Efstadalsskógi ár
hvert, en það verður ágiskun.
Tvíbýlt var á jörðinni og ef ætla
mætti að 100 hestburðir væru
fluttir heim á hvorum bæ að
haustinu og auk þess nokkuð á
vorin gætu það verið allt að 300
hestar samtals. Þá var sóttur
skógur frá öðrum bæjum,
Böðmóðsstöðum nokkuð, en ekki mjög mikið því
hverinn sparaði mjög eldivið þar. Einnig var sóttur
skógur frá Haga og Vatnsholti í Grímsnesi og eitthvað
var flutt austur í Biskupstungur. Það gætu því hafa verið
teknir 300 til 400 hestburðir á ári.
Ekki held ég að þessi nýting hafi haft nein teljandi
áhrif á vöxt skógarins í heild, kannski fremur auðveldað
honum að endurnýja sig.
Kolagerð mun hafa lagst niður að mestu um 1870 og
mun skógurinn hafa verið í stöðugum vexti síðan fram að
þessum tíma, eða um 70 ára skeið. En á fimmta áratug
aldarinnar gjörféllu víðáttumiklar skógarbreiður sem
voru það langt frá bæ að þangað var hvorki sóttur skógur
til eldiviðar né hann nýttur til vetrarbeitar. Skiptar
skoðanir voru um hvað valda mundi. Sumir kenndu
skógarmaðki, aðrir stórviðri. En Grímur Jónsson
föðurbróðir minn, sem síðar bjó á Ketilvöllum og var
manna gjörkunnugastur Efstadalsskógi, sagði mér að
greina hefði mátt feigðarmerki á skóginum nokkrum
árum áður en hann fór að fúna niður. Fúi hefði verið
kominn í miðja lurkana, brúnleitur mergur, og áleit hann
að skógurinn hefði nær allur vaxið upp samtímis eftir að
kolagerð lagðist niður og því verið jafngamall og dáið úr
elli.
Arið 1943 fluttist ég með foreldrum mínum og
systkinum að Gýgjarhólskoti í Biskupstungum. Nokkur
fyrstu árin fengum við að taka smávegis af skógi í
Einholtslandi. Þar var skógur ekki víðáttumikill en mun
stærri hríslur og gildari stofnar en í Efstadalsskógi. Var
sagt að skógurinn hefði verið grisjaður, líklega síðan fyrir
aldamót, skildar eftir fallegustu hríslurnar en tekið frá
þeim til að auka þeim vaxtarrými og var mælst til að við
héldum sama verklagi.
Nú eru þessir vöxtugu runnar ýmist gjörfallnir eða
fúnir fauskar, en þar sem áður var smákjarr er að vaxa
upp skógur. Víða eru smá birkihríslur að skjóta upp
greinum sínum á skóglausum svæðum eftir að sauðfé
fækkaði og vetrarbeit lagðist niður. Einnig
bjóða framræstar mýrar upp á nýja
Gagnleg greinfyrir \möguleika og má sjá litlar birkihríslur
skógrœktarmenn. X skurðbökkum til og frá. Virðist fræið
geta borist nokkuð langar leiðir,
sénnilega með skafrenningi. Vafalaust tekur
ijög langan tíma fyrir skóginn að klæða landið á ný og
er mannsævi varla nema spölur í þeirri vegferð.
Þetta hef ég verið að skrifa upp í smáköflum veturinn
1998 til '99, en Inga Kristjánsdóttir frá Gýgjarhóli
aðstoðaði mig við að raða efninu saman og setja í tölvu.
Kannski mætti enda pistilinn á stöku sem ég gerði á ári
trésins:
Yndi vekur öllum hjá
iðgrœnn skógur fríður.
Hríslu þaifí hendi sá
sem hesti lötum ríður.
Jón Karlsson
Gýgjarhólskoti
Litli - Bergþór 21