Landneminn - 15.08.1955, Blaðsíða 13

IÆWIS MUMFORD:

EFTIR THOMAS MANN
Raunverulegan styrklelka slðleysis er
auðveldlega hœgt að otmeta: sérhver ein-
beittur minnihlutl með jöfnum krafta-
hlutföllum, meira að segja jafn umlcomu-
laus og kristnin var á 2. öld e. Kr., myndi
að líkindum búa yfir nægum guðmóði til
að leggja undir sig vesturlandaþjóðfélag.
Þvi að við lifum á hnignunartímum.. Elzta
og augljósasta mynd hrörnunar er afturför
kristindómsins, þar sem milljónir manna
hrærast slnnulausar í hugarheimi trúar-
bragða, sem allar þeirra vökustundir
stangast á við sig sjálf. Jaínvel hvíldar-
dagurinn er ekki lengur dagur andlegra
háttbrigða: ekki lengur dagur helgaður
andlegu samfélagl og sjálfsíhygli.
Hvað sem líður öllu tali um sameiningu
kirkna og trúarflokka, sem gagntekið hef-
ur leiðtoga kristninnar undanfarna hálfa
öld, er fátt sem raunverulega gefur til
kynna róttækar tllraunlr á andlegum vett-
vangi, sem koma þyrftu fram, ef endur-
nýjung krlstlndómsins ættl að eiga sér
stað — viðurkenningu á eðll hins upp-
runalega tilgangs hans I þrengrl og viðarl
merkingu, og viljann til að samhæfast —
i nafnl þelrra alglldu verðmæta sem sér-
hver maður fengi hlutdelld í — trúarbrögð-
um annarra kynþátta og þjóða, sem Vest-
urlandabúar hafa sýnt fyrirlitningu leng-
ur en skyldi. Ókristilegt steigurlæti, undir
yfirvarpi fágætrar opinberunar sannleika,
sem ekki sé ætlaður öðrum þjóðum, er
enn I dag hindrun þeirrar nauðsynlegu til-
hliðrunar. Indverskur spekingur elns og
Ramakrlshna gætl sktlið krlstindóminn
með því að aðhyllast hann, beygja slg
undir hann, taka á hugarorku sinni og
viljafestu í því skynl að brjóta hann tll
mergjar: en hinar kristnu kirkjur hyllt-
ust tll að leggja undir sig afganginn af
veröldlnni með auðveldara móti. með að-
stoð verkfæra Andrews Undershafts, fjár-
magnl og byssupúðri. Avextirnir af hnign-
un kristindómsins hafa þroskazt, unz þeir
hafa orðið að ýlduskemmd í okkar eigin
kynslóð: sáttfýsi kvekaranna, sem ekki
vildu veita fasistum mótspyrnu, Buchman-
isminn. sem smjaðraði fyrir fasisma,
klerkaveldi rómverskkaþólsku kirkjunnar
sem. með heiðarlegum og minnlsverðum
undanteknlngum, hafðl samvinnu með fas-
istum fyrir opnum tjöldum.
Afturkippur veraldlegra hugsjóna hefur
reynzt samsvarandi augljós; en allt fram
á daga núlifandi kynslóðar hefur hann
ekki verið eins áþreifanlegur, okki gefið
tilefnl til slíkrar örvæntingar sem nú: þeir
sem urðu hans varir, svo sem Thoreau,
Tolstoy og Ruskin á nitjándu öld, og Al-
bert Schweltzer eða Relnhold Niebuhr á
okkar dögum, voru álitnir siðspillt vlð-
undur og sérvitringar — enda þótt það
værl í rauninnl þjóðfélaglð sjálft sem var
sérviturt.
Ennfremur svo lengi sem vélin var enn
á sköpunarstigl, sklptu annmarkar henn-
ar minna máli heldur en sú lausn sem
hún veltti undan þrældómi; og sjálfs-
ánægja mannslns sökum uppgötvana i
læknisvisindum og efnafræði, liffræöi og
lífeðlisfræði, var íullkomlega réttmæt: já-
kvæð þekking kom I stað einberrar skoð-
unar, eins og hin skynsamlega skoðun
hafði á sinum tíma teklð við af trúnni á
vald og óskeikulleika vissra elnstaklinga.
I heilsteyptu og mótuðu þjóðfélagl hefði
engln af þessum framförum orðið skað-
leg persónuleikanum: hið gagnstæða, þær
myndu hafa þroskað mannlnn, elns og þær
þroskuðu sálarlíf og persónuleika Ralphs
Waldos Emersons við hlnar heppilegu
krlngumstæður sem þróuðust í Nýja Eng-
landi á árunum 1830—1860, en um það bera
dagbækur hans ljósast vltni.
Á okkar dögum hafa öll þau öfl, sem
spyrna gegn hruni mennlngarlnnar lam-
azt: lamazt af dauða og vanrækslu, sál-
rænu niðurbroti og fjárhagskreppu. Hvaða
jákvætt gildi hefur uppflosnað þjóðfélag
fyrir þá, sem glatað hafa sinnl innri
orku, þá sem ekki eru lífrænir þættir
áþreifanlegrar eða ímyndaðrar heildar
iengur? Að fráteknu gildi óheflaðasta sið-
leysls eru þau eln verðmætl eftlr, sem
eru afsprengi sjálfrar hnignunarlnnar:
hlð svarta og glansandl þunnhýði á rotn-
um líkama sem æslr upp imyndunarafl
einhvers hemingways. En hér er listin sem
oftar gædd spámannlegum anda: sum
beztu listaverk nútimans eru elnmitt þau
sem lýsa uppiausnlnni I heimi okkar af
sniildarlegrl nákvæmni og sannleiksást:
Endurminning iiðins lífs eítlr Proust,
Ulysscs eftir Joyce og Eyðiland Ellots.
Voru þetta ekki snjöllustu vltnisburðir
Thomas Mann.
þeirrar kynslóðar, sem i vonbrigðum og
ringulreið bergði kvalabikarinn við lok
fyrrl heimsstyrjaldarinnar og sökk æ
dýpra í fenið næstu tvo áratugina? Þessl
verk gnæfa hvert um sig hátt sem bók-
menntir: öll eru þau sönnun þess, að
ýmsir af helztu kröftum þessa þjóðfélags
voru öfl upplausnarinnar.
Eftir 1918 gerðust þelr, sem framtaks-
samastir voru, glæpamenn og fasista-
sprautur, sklpulögðu ofbeldi og spilllngu
í síauknum mæll: 1 þetta skiptið notfærðu
þeir sér veiklynda og elnfalda þjóðfélags-
borgara (t. d. i Bandarlkjunum), fúsir tll
að brjóta þau lög sem þeir höfðu sjálílr
sett; í hltt skiptlð lögðu þeir elgnarhald
á heil rikl, eins og I Italíu, Þýzkalandi,
Spáni, Ungverjalandi og Póllandi, i þvi
skynl að geta framkvæmt enn stórfeng-
legri áætlanlr um svik og ofbeldi. Þeir
sem ekkl höfðu aðra eins löngun tll at-
hafna gátu aðeins stuðlað að áframhald-
andi hnignun með aðgerðarleysl og þögn,
samfara innvortis spillingu. Samhengis-
laust málróf dadaisma og skynsemdar-
snauð form súrrealisma komu íram á sjón-
arsvlðið samtimis: enn frekari einkenni
tómleika og nlðurlægingar sem ekki voru
með öilu sneydd hugvlti, jafnvel fagur-
fræðilegri leiknl. Listamenn af þessu tæl
áttu sér tvenns konar viðhlæjendur: sér-
fræðinga í hvers kyns óheilbrigð! og sér-
fræðinga i ofbeldi: og skefjalaus andúð
á fegurð, heildarsvip og heilbrigði var
skilyrði fyrir þvi að teljast hlutgengur.
Eins og málum var komið virðist svo
sem verlð hafl gagnslaust að leita vitnis-
burða um hið gagnstæða: en frá þeim
öfium i þjóðfélaglnu. sem stóðust allt
þetta. komu fram flelrl en eitt listaverk
af slíku tæl. Kannske var Töfraf jailið eftlr
LANDNEMINN 13