Árbók VFÍ - 01.01.1989, Qupperneq 215

Lýsisframleiösla 213
Þessar rannsóknir hrundu af stað skriðu af athugunum á orsökum hjarta og kransæðasjúk-
dóma en eftir að vísindamenn fóru að skilja betur hið flókna samspil prostaglandin starfsemi
líkamans og Omega-3 fitusýranna kom í Ijós að þær voru nátengdar ónæmiskerfi líkamans og
þar með ýmsum ertingarsjúkdómum eins og liðagigt. Rannsóknir sýna að lýsisinntaka getur
hjálpað fólki sem er með liðagigt, asma og jafnvel psoriasis. Einnig er verið að rannsaka hvaða
áhrif þessar fitusýrur hafa á miðtaugakerfið og vöxt og viðgang mannskepnunar. Allt þetta
hefur hjálpað til að auka áhuga almennings jafnt sem matvælaframleiðenda á möguleikum á
notkun óherts lýsis til manneldis.
A undanförnum árum hefur skapast áhugaverður markaður fyrir lýsi til fiskeldis. Hafa
tilraunir sýnt að sé fiskurinn ekki alinn á lýsi, minnkar samsvarandi magn hinna hollu Omega-3
fitusýra í holdi fisksins. Einnig eru Omega-3 fitusýrur lífsnauðsynlegar fyrir ákveðnar fisk-
tegundir til að ná fram eðlilegum vexti, þar sem fiskarnir geta ekki framleitt þessar fitusýrur og
verða því að fá þær úr æti eða fóðri.
Vegna hinnar sérstæðu fitusýrusamsetningar hefur lýsi einnig verið notað töluvert til
iðnaðar. Eftir að fitusýrumar hafa verið rofnar frá glyserol mólikúlinu eru þær aðskildar með
útfellingu eða eimingu. Síðan eru þær unnar áfram yfir í ýmsar afleiður sem nýtast til margs
konar nota í iðnaðinum. Stærsti notandi fitusýruafleiðna er líklega gúmmíiðnaðurinn og
hreinlætisiðnaðurinn.
Þegar talað er um lifrarlýsi er yfirleitt verið að ræða um þorskalýsi. Lifrarlýsi er gagnstætt
búklýsinu eingöngu unnið úr lifur fisksins. Framleiðsla lifrarlýsis á sér eldri hefð en fram-
leiðsla búklýsis. I upphafi var nær eingöngu framleitt hákarlalýsi en í dag er þorska- og ufsa-
lýsisframleiðsla alls ráðandi.
Samsetning lifrarlýsis er töluvert frábrugðin samsetningu búklýsis. I lifrarlýsinu er mikið af
A og D vítamínum, en áður fyrr var lifrarlýsið nær eingöngu notað sem vítamíngjafi. Þorska-
lýsi inniheldur meira af fjölómettuðum fitusýrum en þær búklýsistegundir sem eru framleiddar
á Islandi. Þess má geta að um 40% heimsframleiðslunnar á þorskalýsi er í höndum íslendinga.
Framleiðsla þorskalýsis fer fram eins og sýnt er á mynd 5. Lifrin er fyrst hökkuð og síðan dæld
í gegnum segla til að fjarlægja aðskotahluti úr málmi eins og öngla. Síðan er lifrarmassinn
hitaður upp til að brjóta niður eggjahvítuefnið og losa um fituna. Áður en lifrarmassinn er
skilinn í skilvindum er hann snögghitaður upp undir suðumark til auðvelda aðskilnaðinn.
Lýsið sem kemur frá skilvindunni er hrálýsi sem þarfnast frekari vinnslu. Fyrst er það afsýrt
sem byggist á því að vítissóta er bætt út í lýsið í réttu hlutfalli við magn frírra fitusýra til að búa
til sápur úr þeim. Sápan er vatnsleysanleg og því auðvelt að skola hana burtu með vatni. Eftir
afsýringuna er lýsið þurrkað við undirþrýsting.
Síðasta skrefið er kaldhreinsun sem byggist á því að lýsið er kælt niður. Við það fellur út
mettaðasti hluti fitunnar sem er síaður frá í þar til gerðum pressum. Þetta kemur í veg fyrir að
mettuð fita falli út í lýsinu við langvarandi geymslu í kæliskáp.
Nýlega var hafin tilraunavinnsla að nýju á lifur úr beinhákarli við Island. Norðmenn hafa um
langt árabil veitt beinhákarlinn til að nýta lýsið. Beinhákarlinn hefur sérstöðu meðal annarra
hákarla því lýsið úr honum inniheldur efni sem nefnist squalene sem er notað í snyrtivöru-
iðnaðinum m.a. í húðkrem og varalit. Er squalene um það bil 23% af lýsinu en í meðalstórum
beinhákarl má vænta þess að fá um 1000 kg af lifur og 600 kg af lýsi. Þess má geta að lifrin er
um 30% af þyngd hákarlsins.
Á undanförnum árum hefur áhugi vísindamanna á lifur annarra hákarlategunda aukist til
muna. Grænlandshákarlsslýsi inniheldur m.a. efnasambönd sem eru talin virka á ónæmiskerfi
líkamans. Frumathugun á fitusamsetningu lifrarlýsis úr ýmsum hákarlategundum bendir til
þess að hér sé um verðmætt hráefni að ræða til frekari efnavinnslu.