Bændablaðið - 16.05.2006, Blaðsíða 22

22 Þriðjudagur 16. maí 2006
Sauðburðarkver
Sauðburður er mikill annatími og
nauðsynlegt að vita skil á ýmsu til að
geta mætt erfiðleikum og dregið úr
tjóni af sjúkdómum og kvillum. Í
SAUÐBURÐARKVERI sem kom
út fyrir nokkrum árum eru leiðbein-
ingar sem að gagni geta komið. Þeir
sem ekki eiga þessa litlu bók eða
hafa aðgang að henni ættu að útvega
sér hana. Fjallað er þar um ýmis
vandamál fyrir, um og eftir sauðburð
og um einstaka sjúkdóma í lömbum
og í eldra
fé. Þetta kver er hægt að fá hjá
undirrituðum og víðar. Sjálfsagt er
að ráðgast við dýralækni um búnað
sem nauðsynlegt er að hafa við
hendina og fá leiðbeiningar um fyr-
irbyggandi aðgerðir og um notkun
lyfja.
Fósturdauði
Fyrir nokkru uppgötvaði glöggur
fósturtalningamaður og vakti athygli
á því, að talsvert er um það á stöku
bæjum, að fóstur deyji fárra vikna
gömul í móðurkviði. Einkum er
þetta algengt í gemlingsgimbrum.
Fram til þessa hafa margir talið eðli-
legt, að viss fjöldi gemlinga festi
ekki fang. Þetta verður að endur-
skoða nú. Á einum bæ höfðu nær
allir gemlingarnir fest fang en við
talningu fáum vikum síðar sást að
allt að fjórðungur þeirra var með
dauð eða deyjandi fóstur. Ef fóstrin
deyja fára vikna gömul verður eng-
inn var við fósturlát. Fóstrin sogast
upp og eyðast í móðurkviði. Óvíst er
ennþá hvað veldur þessu. Skoðun á
leghnúðum og hyldahnöppum fóstr-
anna í smásjá sýndi breytingar, sem
líktust breytingum af völdum Toxo-
plasma gondii eða kattasmiti.
Kannski er þar skýringin, kannski
ekki. Mótefnamælingar kynnu að
svara því. Þær standa yfir. Þetta
er augljóslega mikill tjónvaldur
og nauðsynlegt að rannsaka það
nánar.
Fósturlát
Algengasta orsök fósturláts er Toxo-
plasma gondii, sem er sníkill, er
magnast gríðarlega upp í ungum
köttum, án þess þó að þeir veikist.
Smitefnið lifir mánuðum saman í
umhverfinu. Iðulega eru fóstrin mis-
jöfn að stærð. Stundum morka á
móti lifandi lambi. Þetta virðist vera
aðal orsök fósturláts nú í vor eins og
áður.(Kattasmit, Býglasótt,
Bogfrymlasótt). Jafnvel er þar skýr-
ing á því að óeðlilega margar ær
einkum gemlingar eru geldar, sjá hér
að ofan. Menn standa ráðalitlir
gagnvart fósturláti af þessum toga
enn sem komið er. Jafnvel er það til
að fósturlát af þessum orsökum
komi fyrir, þótt enginn hafi orðið var
við kött eða ketti í húsunum. Bólu-
efni gegn smitefninu er í þróun á
Nýja-Sjálandi en er varla nógu hag-
stætt ennþá. Önnur algeng orsök
fósturláts er Hvanneyrarveikisýklar
úr misgóðu heyi. Gegn því má vinna
með því að bæta heyverkunina.
Smitandi fósturlát, jafnvel stórfellt
tjón af völdum sýkilsins Camp-
hylobacter foetus(áður Vibrio) þekk-
ist en er sjaldgæft. Algengt er að
fóstur deyji í ám við hnjask, en slíkt
fósturlát verður aldrei stórfellt, oftast
ein eða fáar ær, stöku sinnum fleira.
Við bólusetningu ánna gegn lamba-
sjúkdómum getur þeta gerst, einkum
ef aðstaða til bólusetningarinnar er
ekki nógu góð fremur en vegna þess
að bóluefnið
sé varasamt, þótt það hafi komið
fyrir áður fyrr. Snögg fóðurskipti á
viðkvæmum tíma er enn ein orsökin
og reyndar eru margar fleiri sýkingar
svo sem af af völdum sýkla, sveppa,
eitrana í fóðri o.fl.
Lambadauði til
rannsóknar nú í vor
Á hverju vori deyr talsvert af ung-
lömbum.Tjónið er mikið á lands-
vísu og umtalsvert á einstaka bæj-
um. Nákvæmar og ítarlegar upp-
lýsingar um orsakir þessa hefur
vantað, einkum vegna þess að lítið
hefur verið sent til rannsóknar og
vegna þess að ekki hafa verið, fyrr
en nú, aðstæður og fjármagn til að
gera athuganir heima á bæjunum
sem verða fyrir tjóni, bera saman
aðstæður, fóðrun, fóðurefni og að-
búnað við mismunandi mikið
tjón. Það gæti bætt við dýrmæt-
um upplýsingum og auðveldað
greininguna í sumum tilfellum. Á
þessu vori er fyrirhugað að reyna
að bæta úr þessum þekkingarskorti
og gera sem ítarlegasta könnun á
lambadauða á bæjum þar sem tjón
er áberandi. Skorað er á alla þá
menn sem verða varir við óeðlileg
vanhöld af þessum toga, að hafa
samband við umsjónarmann verk-
efnisins, sjá hér að neðan. Hann
mun safna upplýsingum í síma og
taka sýni við heimsóknir á bæi þar
sem tjón er verulegt. Hér er um að
ræða samvinnuverkefni milli
Landbúnaðarstofnunar, Landbún-
aðarháskólans á Hvanneyri, til-
raunastöðvarinnar á Keldum og
Bændasamtaka Íslands. Sérstök
áhersla verður lögð á að leita or-
saka þess að lömb fæðast fullburða
en andvana eða líflítil og drepast á
fyrsta sólarhring. Stundum er eins
og slökkt hafi verið á lömbunum
rétt áður en þau fæddust. Einnig á
að kanna eftir því sem unnt er or-
sakir fósturláts á síðasta hluta
meðgöngu. Ungur dýralæknir, sem
hefur aðsetur við Landbúnaðarhá-
skólannn á Hvanneyri, Hjalti Við-
arsson, mun hafa umsjón með
þessari athugun. Skorað er á bænd-
ur og fjáreigendur, sem verða varir
við óeðlileg vanhöld af fyrrnefnd-
um toga að hafa samband við
Hjalta í síma: 433 5094 eða 843
5351. Fjármagn hefur fengist til að
greiða kostnað af þeim rannsókn-
um sem ákveðið verður að gera í
tengslum við þetta verkefni. Menn
sem verða
fyrir talsverðum vanhöldum og
senda sýni geta reiknað með því að
allur kostnaður við rannsóknirnar
verði greiddur af fyrrnefndu fjár-
framlagi, en til þess er ætlast að
menn sjái um og kosti sendingu að
Keldum á hræjunum.
Sending fóstra og
lamba til rannsóknar
Best er að fá lömbin til rannsóknar
sem fyrst og ófrosin. Hins vegar er
nauðsynlegt að stöðva rotnun
þeirra. Þap er best að gera með
kælingu. Einfalt réð er að nota
litlar plastflöskur með skrúfloki
(gosflöskur), fylla þær af vatni,
frysta þær og raða í kringum
lambið. Til að forða leka frá
umbúðunum, þarf að nota dagblöð
eða annað sem drekkur í sig vætu
og láta undir og í kring um lambið
Sigurður Sigurðarson,
dýralæknir,
Keldum
Sauðburður
Fósturdauði, fósturlát, lambasjúkdómar
Ekki er seinna vænna en fara nú
þegar að hugsa fyrir skipulagi hey-
öflunar í sumar og setja skýr mark-
mið um hvaða heygæðum og hey-
magni hver og einn þarf að ná. Víða
reyndust heygæðin eftir sumarið
2005 rýrari en vænst var og því
hafa kúabændur orðið að grípa til
meiri kjarnfóðurgjafar en ella til að
viðhalda þeirri mjólkurframleiðslu
sem markaðurinn kallar eftir. Hér
verður farið í nokkur mikilvæg at-
riði varðandi skipulag heyöflunar
með sérstakri skýrskotun til kúa-
búa.
Vorið er brostið á og reikna má
með að sláttur hefjist um næstu
mánaðamót fari fram sem horfir.
Útlit er fyrir gott heyskaparsumar.
Víða má nú sjá stórar rúllu-
stæður á bæjum sem bera vott um
að ekki hafi verið þörf fyrir allt það
hey sem aflað var og/eða að hey-
gæðin hafi ekki verið í samræmi
við þarfir búsmalans. Væntanlega
hefur það besta þegar verið gefið.
Svona þarf þetta ekki að vera ef
unnið er skipulega.
Með markvissri og skipulagðri
heyöflun, sem byggð er á áætlana-
gerð um raunverulega heyfóðurþörf
má örugglega lækka fóðuröflunar-
kostnaðinn í búrekstrinum. Véla-,
olíu- og plastkostnaður vegna heys
sem ekki stenst gæðamörk og ekki
er þörf fyrir er tapað fé. Heyöflun-
inni þarf að stýra samkvæmt fóður-
þörfum áhafnar búsins.
Þrjú atriði skipta mestu máli
um heyöflunina; - gæði, magn, verð
(framleiðslukostnaður). Hey um-
fram þarfir áhafnarinnar bindur
fjármagn að óþörfu og er sóun á
fjármunum, nema augljós markað-
ur fyrir umfram hey sé fyrir hendi.
Heygæði sem ekki eru í takt við
þarfir búfjárins kalla á aukin og
óþarfa innkaup korns eða kjarnfóð-
urs.
Hey er ekki bara ,,hey“. Kröfur
til gæða eru mismunandi milli bú-
fjártegunda og framleiðslutímabila
ársins. Heygæðin ráðast fyrst og
fremst af:
Grastegundum og slátturtíma
Meltanleika þurrefnis
Próteininnihaldi, AAT og PBV
NDF sem er ný gæðaviðmiðun
og gefur mikilvægar vísbendingar
um gróffóðurátið og meltingarstarf-
semina í vömbinni.
Taflan hér fyrir neðan byggir á
litlu reiknilíkani um heyfóðuröflun
á kúabúi með 40 mjólkurkýr og til-
heyrandi uppeldi. Gróffóðrinu er
skipt í þrjá gæðaflokka, - A, B, og C
flokk (sjá nánari skilgreiningu í
töflunni) og reiknuð er út líkleg
þörf fyrir heymagn í hverjum gæða-
flokki miðað við þarfir þessa gripa-
fjölda. Gjafatímanum er skipt niður
eftir áætlaðri fóðurþörf hvers gripa-
hóps og eftir framleiðslutímabilum.
Beitartíminn er áætlaður u. Þ. b.
þrír mánuðir. Reiknað gróffóðurát
af heyi er áætlað og stuðst er við
gögn úr innlendum fóðurtilraunum
.
Hvað gagn má hafa af töflunni?
Reiknuð þörf fyrir A-flokks-
hey (60 tonn þe.) er fyrst og fremst
síðustu vikur fyrir og fyrstu mánuð-
ina eftir burðinn hjá mjólkurkúnum,
1. k. kvígum svo og smákálfum
fyrstu 8 mánuðina .
Reiknuð þörf fyrir B-flokks-
hey (55 tonn þe.) er á miðmjólkur-
skeiði, fyrir eldri kálfa en átta mán-
aða og uppeldiskvígur á öðru ári.
Reiknuð þörf fyrir C-flokks-
hey (29 tonn þe.) er síðast á mjólk-
urskeiðinu og framan af geldstöð-
unni.
Til viðbótar áætluðu heymagni
verður að gera ráð fyrir fyrningum.
Miða má við 15-25% fyrningar eftir
ræktunaröryggi í hverju héraði. Á
kúabúi af þessari stærð verður
reiknuð heyþörf því um 212 tonn
þurrefnis (beitin meðtalin) eða um
177 þúsund FEm.
Hvað segja þessar tölur okkur
um skipulag ræktunar, meðferð
túna og þörf fyrir endurræktun ?
Rösklega þriðjungur túnanna
þarf að geta gefið A-flokkshey með
fullu öryggi. Þessum þriðjungi
þurfum við sýna sérstaka ,,rækt“-
arsemi í allari umgengni;
fylgjast árlega með virkni
framræslunnar
§bera snemma og rétt á (áburð-
aráætlun árlega),
fylgjast grannt með grasþrosk-
anum og slá snemma, í byrjun
skriðs hjá vallarfoxgrasi (á meðan
meltanleiki þurrefnis er hærri en 73
% )
vanda sérstaklega heyverkun
og geymslu, fylgjast með heygæð-
um með reglulegri heysýnatöku,
endurrækta til að viðhalda sáð-
gresi og tryggja háan meltanleika,
stýra beit (einkum hrossa) til þess
að tryggja endingu sáðgresis og
frjósemi túnsins.
Grænfóðurrækt til beitar sem
og verkunar getur verið hluti reglu-
legrar endurræktunar þessa þriðj-
ungs túnanna.
Hey í B og C flokki má ná af
venjulegum gamlgrónum túnum, ef
sæmilega rétt er borið á og slegið á
réttum tíma. Endurræktun kostar og
sumt ræktunarland hjá okkur hentar
misjafnlega vel til tíðrar endurrækt-
unar. Þess vegna er ekki þörf á því
að endurrækta meira né hraðar en
gæðakröfur áhafnar búsins til heyj-
anna segja til um.
Varúðarþáttur áætlunarinnar
liggur í því að hér er rætt um lág-
markskröfur. Til þess að mæta
áföllum, sem upp kunna að koma,
er rétt að setja enn strangari gæða-
körfur sem fyrst og fremst verður
mætt með því að slá kúaheyið fyrr
en seinna á þroskaferli grasanna.
Áætlun er sett fram í þeim til-
gangi að hvetja bændur til skoðunar
á þessum mikilvæga þætti í þeirra
búrekstri og bústjórnun. Hún verð-
ur aldrei gerð þannig að henti öllum
búum jafnt. Hún sýnir hins vegar
dæmi um vinnubrögð sem beita má
til þess að heyöflunin verði hverju
kúabúi sem hagkvæmust og í takt
við þarfir.
Þeir sem vilja hagnýta þetta ein-
falda reiknilíkan til áætlanagerðar
um eigin fóðuröflun geta nálgast
það á www.bondi.is/jarðrækt/
fóðuröflun/ráðgjafinn
/GG
Áætlun um heyöflun á kúabúi - mjólkurkýr og kvígur
Þverm rúllu, m
Fjöldi Gjafat. Meltanl Orka Prótein Heygjöf Heygjöf Heyþörf Heyþörf Hey- Kg þe. í m2 Uppskera,
Gjafatímabil gripa mán % FEm/þe g í þe kg þe./d FEm/d tonn þe FEm fl. 1,2 t þe./ha.
200 4
Hámjaltaskeið 35 3,5 73-77 0,87 150-180 12,00 10,44 45 38.968 A 165 11,2
Miðmjaltaskeið 35 1,5 68-72 0,80 140-170 12,50 10,00 20 15.997 B 74 5,0
Síðmjaltaskeið 35 1,5 63-67 0,77 120-150 11,00 8,47 18 13.549 C 65 4,4
Geldstaða 35 1 63-67 0,77 120-150 7,00 5,39 7 5.748 C 28 1,9
Fyrir burð 35 0,5 73-77 0,87 150-180 7,70 6,70 4 3.572 A 15 1,0
Ungkálfar 0 - 8 m 6 8 73-77 0,87 150-180 2,00 1,74 3 2.545 A 11 0,7
Kálfar 8 - 12 m 4 4 68-72 0,80 140-170 4,50 3,60 2 1.755 B 8 0,5
Kvígur 12- 24 m 16 8 68-72 0,80 120-150 6,00 4,80 23 18.721 B 86 5,9
122 100.855 Fjöldi rúlla 451 30,6
Beit - kýr vorb 35 2 73-77 0,87 150-180 11,00 9,57 23 20.412 A
Beit - kýr haust 35 2 73-77 0,87 150-180 10,00 8,70 21 18.556 A
Beit - kvígur 20 4 68-72 0,80 120- 160 6,00 4,80 15 11.700 C
Fóðurþarfir samtals 182 151.524
Gróffóður: Tonn % Rúllur
Hey í A-flokki: 52 28 191
Hey í B-flokki: 46 25 168
Hey í C-flokki: 25 14 92
Beit:
Beit - góð (A) 45 25
Beit - slakari (C) 15 8
Samtals: 182 100 451
Notkun:
Með því að slá inn í óskyggðu reitina í stærri töflunni, - gripafjöldann á búinu á hverju tímabili og í hverjum
aldursflokki svo og áætlaðan gjafa- og beitartíma hvers hóps reiknar líkanið út áætlaða hey- og
fóðureiningaþörf í hverjum heygæðaflokki fyrir áhöfnina á búinu. Þá er hægt að breyta forsendum í stærð
rúlla, gefnar forsendur líkansins eru rúllur: - 1,2 m í þvermál með 200 kg þurrefnis í rúmmeter. Breytileiki
milli véla í þessum stærðum er talsverður, einnig hefur þurrkstig heysins áhrif þar á.
Heyfóðuröflunin í sumar