Bændablaðið - 13.01.2009, Page 15

15 Bændablaðið | þriðjudagur 13. janúar 2009
Inngangur
Á undanförnum árum hefur verið
mikil umræða um hugsanleg áhrif
rafsviða/rafsegulsviða á heilsufar
manna og dýra. Þær raddir hafa
heyrst að kveða beri niður í eitt
skipti fyrir öll þær tilgátur að raf-
svið/rafsegulsvið geti haft áhrif á
heilbrigði og er þá m.a. bent á að
engar rannsóknir hafi, með óyggj-
andi hætti, sýnt fram á neikvæð
áhrif þessara sviða á heilsufar
manna og dýra. Aðrir hafa bent á
að þótt ekki hafi tekist að sýna fram
á slíkt orsakasamband með óyggj-
andi hætti sé ekki þar með sagt að
það sé ekki fyrir hendi.
Greinarhöfundar hafa reynslu
af baráttu við sjúkdóma og vanda-
mál í fiskeldi og skeldýraeldi þar
sem sterkar vísbendingar voru um
áhrif rafmagns (rafsviða/rafseg-
ulsviða) á heilsufar eldisdýranna.
Okkur finnst mikilvægt að skýra
frá þessari reynslu og finnst reynd-
ar ábyrgðarhluti að gera það ekki.
Reynslusaga úr laxeldi
Í seiðaeldisstöð Silfurlax hf. að
Núpum í Ölfusi olli tálknveiki
í laxaseiðunum miklum dauðs-
föllum á árunum 1986-1994.
Afföllin voru mismikil eftir seiða-
árgöngum, eða frá 30% upp í 87%.
Sjúkdómseinkennin komu fram
í tálknum seiðanna og þaðan er
nafnið dregið. Tálknveikin bar að
sumu leyti einkenni smitsjúkdóms
því hópar laxaseiða, sem einu sinni
höfðu fengið veikina, veiktust
ekki aftur nema í undantekning-
artilfellum, þ.e. ef þau voru undir
miklu álagi. Gott eftirlit var með
heilbrigði seiðanna á þessu tíma-
bili. Ekki var hægt að sýna framá
að bakteríur eða veirur tengdust
vandamálinu. Í sumum tilvikum
fannst einfrumu sníkjudýr (Costia)
á tálknum seiðanna en sníkjudýrið
er þekkt fyrir skaða tálkn laxaseiða
en alla jafnan er auðvelt er að með-
höndla gegn sníkjudýrinu ef vanda-
málið er greint í tæka tíð.
Ýmislegt var reynt til að sporna
gegn tálknveikinni en allt kom
fyrir ekki. Náið eftirlit var með
heilbrigði seiðanna og baðað var
gegn sníkjudýrinu þegar þess varð
vart. Einnig var beitt fyrirbyggj-
andi meðferð með reglubundnum
böðunum á viðkvæmasta lífsskeiði
seiðanna. Allir þekktir eldisþættir
voru staðlaðir eins og hægt var.
Ýmsar tilraunir voru gerðar á
þessu tímabili, m.a. var gerð til-
raun til að sýkja heilbrigð seiði
með því að láta affall frá keri með
tálknveikisjúkum seiðum renna
í ker með heilbrigðum seiðum
(gert í Tilraunastöð Háskólans í
Meinafræði að Keldum). Þetta var
gert til að reyna að sýna fram á að
um áður óþekktan bráðsmitandi
smitsjúkdóm væri að ræða en ein-
kenni vandamálanna í Núpastöðinni
gátu hæglega bent til þess en seiðin
smituðust ekki.
Vitað var að allir hefðbundn-
ir eldisþættir voru í góðu lagi
í Núpastöðinni enda var þessi
seiðaeldisstöð og er enn ein af best
hönnuðu og best búnu seiðaeld-
isstöðvum hér á landi og vel var
fylgst með öllum eldisþáttum. Næst
var kannað hvort um streituvald
gæti verið að ræða en þekkt er að
streita getur haft mikil áhrif á líf og
heilsufar laxaseiða líkt og margra
annarra dýrategunda. Við streitu
verður bæling á mótstöðuafli seið-
anna og þau verða viðkvæmari fyrir
hverskyns kvillum og uppákomum.
Þekkt er að neikvæð umhverfisá-
hrif og/eða snöggar breytingar á
hagstæðum umhverfisþáttum geta
hæglega aukið streitu seiðanna.
Ýmislegt var reynt á árun-
um 1986-1994 en kaflaskil urðu
þegar kallaður var til Brynjólfur
Snorrason sem þá þegar hafði getið
sér orð fyrir störf er stuðluðu að
bættu heilsufari húsdýra m.a. með
breytingu á fyrirkomulagi rafkerfis
í umhverfi þeirra. Í árslok 1994 og
ársbyrjun 1995 var rafmagnskerfi
stöðvarinnar á Núpum breytt sam-
kvæmt ráðleggingum Brynjólfs.
Jarðtengingar og spennujöfnun voru
efldar auk annarra breytinga á raf-
kerfinu. Öðrum þekktum umhverf-
isþáttum var haldið óbreyttum og
litlar breytingar voru gerðar á eld-
isaðstæðunum á tímabilinu. Strax í
kjölfar þessara aðgerða hvarf tálkn-
veikin og afföll á laxaseiðunum
minnkuðu niður fyrir 10 % og hefur
sú góða staða haldist síðan í þessari
seiðaeldisstöð. Hér vilja höfundar
taka skýrt fram að ekki var gripið
til neinna annarra aðgerða á þessu
tímabili. Sníkjudýrið var enn til
staðar í stöðinni/í umhverfi hennar
en tálknveikin var horfin og auðvelt
var að meðhöndla gegn sníkjudýr-
inu þegar þess gerðist þörf.
Byggt á fyrrgreindri reynslu er
hægt að setja fram þá kenningu
að óhagstæðar umhverfisaðstæður,
af völdum rafmagns, hafi veiklað
seiðin og gert þau viðkvæmari fyrir
sjúkdómum og/eða að ,,rafmeng-
unin” hafi jafnframt áhrif á tálknin
sjálf með einum eða öðrum hætti.
Skýrt skal tekið fram að þetta er
kenning sem ekki hefur verið sann-
reynd með skipulögðum tilraunum.
Reynt var á þessum tíma að sækja
um rannsóknatyrki til að skera úr
um með tilraunum hvort orsaka-
samhengi væri milli rafsviða/raf-
segulsviða og tálknveikinnar en
fjármagn til rannsóknanna fékkst
ekki. Tálknveikin er því enn athygl-
isvert fyrirbæri og áhugavert tæki-
færi til rannsókna, sem ekki hefur
verið nýtt til að skapa mikilvæga
þekkingu
Reynslusaga úr sæeyrnaeldi
Þegar sæeyrnaeldisfyrirtækið Hali-
otis á Íslandi (að Hauganesi við
Eyjafjörð) var stofnað árið 2004 var
Brynjólfur Snorrason fenginn til að
veita ráðgjöf varðandi uppbygg-
ingu stöðvarinnar svo hægt væri að
draga úr/fyrirbyggja ,,rafmengun“
strax frá byrjun. Markmið fyrirtæk-
isins var framleiðsla ungviðis svo
og áframeldi sæeyrna á neytenda-
markað. Eldið gekk vel til að byrja
með en aukin framleiðsla kallaði
smám saman á meira rými og í maí
2006 var hluti dýranna fluttur í stál-
grindahús við hliðina á upphaflega
framleiðslurýminu. Fljótlega kom í
ljós að vöxtur dýra í þessu viðbót-
arhúsnæði var ekki fullnægjandi
og mun lakari en í upphaflega eld-
isrýminu. Dýrin hegðuðu sér jafn-
framt óeðlilega, þau þjöppuðu sér
saman í endum keranna auk þess
sem það var mikið vandamál að
dýrin leituðust við að skríða upp úr
kerunum.
Mælingar Brynjólfs Snorrasonar
leiddu í ljós mikla ,,rafmengun”
í stálgrindahúsinu og í byrjun árs
2007 var Brynjólfur fenginn til
þess að breyta rafkerfi húsnæðisins.
Ákveðið var að vakta vel hvort og
þá hvaða áhrif aðgerðir Brynjólfs
hefðu á eldisdýrin. Vöxtur sæeyrna
í einstaka kerum var mældur mán-
aðarlega og var gerður samanburð-
ur á dagvexti dýranna síðustu tvo
mánuðina fyrir breytingarnar og
næstu tvo mánuðina eftir að breyt-
ingar voru gerðar á rafkerfi hússins.
Samtals voru borin saman vaxt-
argögn úr 48 keraeiningum sem
innihéldu mismunandi stærðarhópa
sæeyrna (4 til 16 ker í hverjum
hópi). Jafnframt var atferli dýr-
anna vaktað og skráð en fylgst
var með dreifingu og uppskriði
dýra úr eldiskerum á fyrrnefndu
tímabili. Greinilegt var að dýr-
unum leið betur eftir breytingarnar
því þau dreifðust jafnar um kerin
og uppskrið minnkaði verulega.
Erfitt er að gera tölfræðilegan sam-
anburð á vexti dýranna vegna þess
að í sæeyrnaeldi eru dýrin mikið
meðhöndluð (stærðaflokkanir eru
tíðar auk annarrar meðhöndlunar).
Meðhöndlunin ein og sér hefur áhrif
á tímabundinn vöxt og viðgang
dýranna auk þess sem dýrunum er
endurraðað í kerin við stærðaflokk-
anir og því er erfitt að rýna í breytt
skilyrði í einstaka keri. Þegar vaxt-
argögnin voru hinsvegar skoðuð
í heild sást að vöxtur dýranna var
meiri eftir breytingarnar á rafkerf-
inu en til að fá marktækan tölfræði-
legan samanburð var einn hópur
sem ekkert hafði verið hreyft við á
tímabilinu (hvorki stærðarflokkun
né önnur meðhöndlun) skoðaður
sérstaklega. Niðurstöðurnar sýndu
að tölfræðilega marktækur munur
var á vexti dýra eftir (0.065 mm
á dag) samanborið við fyrir (0.03
mm á dag) breytingar á rafkerfi
húsnæðisins.
Lokaorð
Við teljum ærna ástæðu til að fylgja
ofangreindum vísbendingum eftir
með frekari rannsóknum. Talsverð
þekking hefur orðið til á þessu sviði
hér á landi á undanförnum 20 árum
og ástæða er til að nýta hana og
efla með skipulögðum rannsóknum
á þeim fyrirbærum sem hér hefur
verið lýst. Ef vel tekst til er hugs-
anlega hægt að skapa þekkingu til
að búa dýrum í eldi betri skilyrði
og þannig bætt heilsufar þeirra. Á
grunni slíkrar þekkingar gæti skap-
ast tækifæri til nýsköpunar hér á
landi jafnt sem erlendis. Jafnframt
hvetjum við alla þá sem kunna að
vera að fást við óþekkt vandamál í
dýraeldi til að nálgast vandamálin
með opnum huga og kanna sem
flesta möguleika til úrbóta.
Greinarhöfundar eru líffræð-
ingarnir Júlíus B. Kristinsson,
Rannveig Björnsdóttir, og Snorri
Jósefsson, sem allir hafa fengist
við hugsanleg áhrif rafmagns á
dýr í fiskeldi.
Sæeyrun á Hauganesi hnöppuðu sér saman og reyndu að skríða upp úr
kerjunum þangað til rafmagnsmálin höfðu verið tekin til endurskoðunar.
Þá datt óeirðin úr þeim. Mynd | Ásgeir E Guðnason
Hefur rafmagn áhrif
á heilsufar dýra?
Samkvæmt samningi um starfs-
skilyrði mjólkurframleiðslu frá
2004 verður hluti af stuðningi
hins opinbera við mjólkurfram-
leiðslu, svokallaður ófram-
leiðslutengdur og minna mark-
aðstruflandi stuðningur. Hlutfall
þess háttar stuðnings mun fara
vaxandi út samningstíma gild-
andi samnings.
Samþykkt hefur verið að ráð-
stafa þessum óframleiðslutengda
stuðningi á þann hátt að, frá og
með framleiðsluárinu 2008/2009,
verði hann greiddur til þeirra fram-
leiðenda er standast kröfur um
gæðastýringu í skýrsluhaldi í naut-
griparækt.
Settar hafa verið upp reglur um
gæðakröfur í skýrsluhaldi með það
að markmiði að bæta gæði skýrslu-
haldsgagna og auka samræmingu í
afurðaskýrsluhaldi þar sem slíkt
skýrsluhald er grundvöllur að því
sameiginlega ræktunarstarfi sem
stundað er í nautgriparækt.
Framleiðsluárið 2008/2009 er
áætlað til aðlögunar og um þetta
fyrsta ár gæðastýringar gilda því
eftirfarandi reglur:
a. Í janúar 2009, 1/3 af flatri
greiðslu, auk 1/3 af greiðslu
miðað við fjölda árskúa á
skýrslu 2008. Áskilið er að við-
komandi býli sé með í uppgjöri
skýrsluhalds í desember 2008
og hafi skilað skýrslum ársins
2008 fyrir 20. janúar 2009.
b. Í júní 2009, 1/3 af flatri greiðslu,
auk 1/3 af greiðslu miðað við
fjölda árskúa á skýrslu reiknað
í þeim mánuði sem greitt er út.
Áskilið er að viðkomandi býli
sé með í uppgjöri skýrsluhalds
í maí 2009. Skýrsluskil þurfa
að vera regluleg, þ.e. fyrir 11.
næsta mánaðar eftir mæling-
armánuð. Skýrslu vegna maí
2009 sé skilað fyrir 11. júní
2009. Auk þess þarf að liggja
fyrir a.m.k. ein niðurstaða
efnamælinga úr kýrsýnum fyrir
búið, teknum á fyrsta ársfjórð-
ungi ársins 2009.
c. Í september 2009, 1/3 af flatri
greiðslu, auk 1/3 af greiðslu
miðað við fjölda árskúa á
skýrslu reiknað í þeim mán-
uði sem greitt er út. Áskilið er
að viðkomandi býli hafi skil-
að skýrslum með reglulegum
hætti, þ.e. fyrir 11. næsta mán-
aðar eftir mælingarmánuð. Það
skal hafa verið með í uppgjöri
í ágúst 2009 og hafa skilað
skýrslum fyrir 11. september
2009. Á þeim tíma skulu liggja
fyrir a.m.k. tvær niðurstöður
efnamælinga (tvö sett) kýrsýna
fyrir búið. Skulu niðurstöður
þessar vera af fyrsta og öðrum
ársfjórðungi ársins 2009.
Samantekt
Til að hefja þátttöku í gæðastýr-
ingu og öðlast hlutdeild í fyrstu
greiðslu þarf skýrsluhaldari að
hafa skilað afurðaskýrsluhaldi árs-
ins 2008 með fullnægjandi skrán-
ingum fyrir 20. janúar 2009.
Skýrsluhaldari sem ekki nær
að ganga frá afurðaskýrsluhaldi
ársins 2008 fyrir 20. janúar hlýtur
ekki hlutdeild í fyrstu greiðslu en
hefur möguleika á að komast inn
í gæðastýringu það sem eftir er
verðlagsársins með því að ganga
frá skýrsluhaldsárinu 2008 fyrir
11. febrúar 2009 ásamt janúar-
skýrslu ársins 2009.
Kröfur vegna greiðslna það sem
eftir lifir verðlagsárs 2008/2009 eru
þær að skila mjólkurskýrslum til
uppgjörs fyrir 11. næsta mánaðar
eftir mælingarmánuð og taka a.m.k
eitt kýrsýni á ársfjórðungi fyrsta og
annan ársfjórðung ársins 2009.
Vert er taka fram að þeir
skýrsluhaldarar sem tekið hafa
virkan og reglubundinn þátt í
skýrsluhaldinu hingað til munu
ekki verða mikið varir við breyt-
ingar vegna þessa en jafnframt er
ljóst að fyrir einhverja þýðir þetta
gagngerar breytingar á verklagi
varðandi þátttöku í skýrsluhaldinu.
Bændur eru hvattir til að leita
nánari upplýsinga og aðstoðar
hjá búnaðarsamböndum eða
Bændasamtökum Íslands.
Tilkynning vegna gæðastýringar í
skýrsluhaldi í nautgriparækt