Fréttablaðið - 20.02.2012, Page 13

MÁNUDAGUR 20. febrúar 2012
Ég ímynda mér að heim til mín komi maður til þess að gera
við þvottavélina hjá mér. Þetta er
viðkunnanlegur maður og það er
gaman að spjalla við hann. Hann
klárar verkið með glæsibrag og
sýnir mér hvernig þvottavélin
virkar sem ný. Og ég segi: Þetta
er alveg frábært hjá þér og svo
var líka svo gaman að spjalla við
þig. Veistu, ég er svo ánægður
með þessa heimsókn þína að ég er
hreinlega að hugsa um að borga
þér fyrir verkið …
Tæknin hefur gert okkur kleift
að ná með erindi okkar til miklu
fleira fólks en forfeður okkar og
formæður vissu að væri til. Það
má jafnvel tala um nýja tegund
af mannkyni – hinn sítengda
mann; við erum með heims torgin
í kjöltunni þar sem við sitjum í
sófanum heima og getum nánast
náð sambandi við þann sem okkur
sýnist, séð það sem okkur sýnist,
hlustað á alla tónlist í heimi ef
okkur langar. Það þarf ekki að
hafa mörg orð um tækifærin sem
skapandi fólki gefast við þær
aðstæður að ná til heimsins með
erindi sín. En sá böggull fylgir
skammrifi að æ fleiri listamenn
eru í þeirri stöðu að eiga það
undir geðþótta og velþóknun neyt-
endanna hvort þeir fái greidda
peninga fyrir sköpunarverk sín.
Á móti má vissulega segja að
peningar séu ofmetnir og til þess
fallnir að afvegaleiða fólk og að
sönn list verði aldrei mæld á svo
ómerkilegan mælikvarða sem
peningar eru og að þegar lista-
verkið sé svipt vörueðli sínu sé
það loksins frjálst í heiminum.
Gott og vel. Á listamönnum
dynja að minnsta kosti sífelldar
kröfur um að gefa eftir réttinn til
að fá arð af vinnu sinni. Þessar
kröfur eru settar fram í nafni
réttlætisins og lýðræðisins og
tjáningarfrelsisins en einkum
þó framtíðarinnar. Það er erfitt
hlutskipti að vera andvígur fram-
tíðinni. Hún er eitthvað svo óhjá-
kvæmileg.
En hvað sem henni líður, og
réttlætinu og lýðræðinu og hinu
illa eðli vörunnar, þá stendur
listamaðurinn nú á götuhornum
heimsins og fremur sínar kúnstir
með hattkúf fyrir framan sig í
þeirri von að vegfarendur hrífist
svo að þeir láti smámynt af hendi
rakna. Í þeirri stöðu felst auð-
vitað ákveðið frelsi en á einhverju
verður fólk að lifa, meira að segja
listamenn. Og það liggur misvel
fyrir fólki að gera sig viðkunnan-
legt á torgum – og raunar liggur
það alveg sérstaklega misvel fyrir
listamönnum að vera viðkunnan-
legir. Því að þegar það er alveg
undir viðtakandanum komið hvort
hann kýs að greiða lista manninum
fyrir þá sköpun sem hann hefur
þegið af honum þá segir það sig
eiginlega sjálft að það þurfa að
kvikna jákvæðar kenndir hjá við-
takandanum í garð lista mannsins:
það er ekki nóg að við takandinn
hrífist af lista verkinu eða að lista-
verkið breyti hugsun hans – við-
takandinn þarf að hugsa á þann
hátt til sjálfs lista mannsins að
honum finnist taka því að borga
honum, hann þarf hreinlega að
muna eftir því: þá þarf hann
annað hvort að kunna alveg sér-
staklega vel við listamanninn af
einhverjum ástæðum og hugsa
út í að hann þurfi nú að lifa eins
og aðrir – eða: hann þarf að vor-
kenna listamanninum, sjá aumur
á honum og henda til hans smá-
mynt svo sem eins og í gustuka-
skyni. Og listamaðurinn – hvort
sem hann er meðvitaður um það
eður ei – hyllist til þess að gera sig
viðkunnanlegan, fer smám saman
nánast að smjaðra fyrir við-
takanda sínum. Nema hann hafi
framfæri sitt af öðru.
Og nú glymur rithöfundum
þessi klukka: þið eruð næst.
Þegar kannanir leiða í ljós að læsi
sívaxandi hóps drengja er ábóta-
vant rjúka skólar upp til handa og
fóta til að finna lausnina. Engum
virðist detta í hug að ef til vill sé
ástæða til að laga sjálfa lestrar-
kennsluna. Gagnvart vanda hafa
Íslendingar ævinlega eina lausn:
að byggja hús. Og sé það ekki
hægt þá er bara eftir hin lausnin:
að kaupa græju. Til að vinna
bug á útbreiddu ólæsi drengja er
þannig leitað tæknilegra lausna,
þeim eru gefnar lesvélar og liggja
í loftinu ósagðar væntingar um
að vélarnar muni þá lesa fyrir
krakkana. Það eru hins vegar
ekki til peningar fyrir bókum á
skólabókasöfnin.
Og nú er sagt við ri thöfundana:
þið eruð næst. Játið ykkur sigruð.
Setjið sögurnar ykkar og ljóðin
bara á netið og leyfið öllum að
hlaða niður að vild og greiða að
vild. Maður er alltaf að heyra
í fólki sem nennir ekki að lesa
bækur og segist vera framtíðin
– gerir eigin leti við bóklestur
að almennri reglu og eiginlega
kröfu. Samt er það svo að fyrir
hver jól hér á landi seljast stór
upplög af alls konar bókum sem
fólk gefur hvert öðru samkvæmt
þessum fallega sið: Mér finnst þú
vera svona manneskja sem les
bækur eftir Vigdísi Grímsdóttur;
mér finnst þú eiga skilið að fá ljóð
eftir Þorstein frá Hamri – og svo
framvegis. Og sérhver bók hefur
áru. Árið um kring gefum við út
alls konar bækur í stórum upp-
lögum, skáldsögur, matreiðslu-
bækur, hryllingssögur, meira
að segja smásagnasöfn. Og fólk
kaupir þessar bækur í stórum stíl,
handa sér og öðrum, það ræðir
þær fram og aftur, býsnast yfir
dómum um þær, hugsar um þær.
Hví skyldu höfundar hraða sér
á vit þeirrar framtíðar þar sem
þeir njóta ekki afrakstursins af
sköpun sinni heldur bara tækja-
framleiðendur?
Bókin er afurð markaðssam-
félagsins, í eðli sínu vara sem
gerð er úr orðum og pappír og á
fyrir sér lengri framtíð en hug-
sjónamenn um bókleysi dreym-
ir um. En „bókfellið velkist og
stafirnir fyrnast og fúna“. Rétt
eins og tónlistin lifði af dauða
kassettutækisins þá mun sagna-
listin líka lifa af dauða ipadsins.
Sagnalistin mun meira að segja
lifa bókina og allan þann iðnað
sem henni fylgir.
Listin mun lifa með manninum
þann afmarkaða tíma sem hann
hefur mælt sér á þessari jörð. Það
er grunnþörf að skapa og njóta
listar – sagnalistar, tónlistar,
myndlistar, verka sem maðurinn
smíðar með höndum sínum og
huga. Kannski tekst mönnunum
að koma sér niður á þjóðskipu-
lag sem snýst ekki um peninga og
samkeppni heldur frelsi og jöfnuð
og sátt við Móður Jörð – einhvern
tímann – þarna úti í framtíðinni
– og þá fremjum við list allan
daginn handa hvert öðru og okkur
sjálfum og guðdóminum; en
þangað til það gerist er ekki nema
sanngjarnt að listamenn fái greitt
fyrir framlag sitt til tilverunnar.
Guðmundur Andri
Thorsson
rithöfundur
Í DAG
Flestir þeir sem þurft hafa að afla sér þekkingar á netinu
rekast fljótlega á veggi þar sem
þarf að greiða fyrir aðgang að
rannsóknum. Þetta á jafnt við
um blaðamenn sem miðla upp-
lýsingum til fólks, vísindamenn
sem þurfa að vita hvað er nýjast
á fræðasviðinu og hinn almenna
borgara sem vill komast að því
hvort til sé lækning við tiltekinni
tegund krabbameins. Upphæð-
in er oft nokkur þúsund krónur
fyrir staka grein en bókasöfn, há-
skólar og ýmsar aðrar opinberar
stofnanir þurfa líka að greiða
háar upphæðir fyrir aðgang að
vísindagreinum en þeir fjármunir
koma oftar en ekki úr vasa skatt-
greiðenda.
Það sem er sérstakt við þetta
kerfi er að höfundar vísinda-
greina fá ekki greitt fyrir skrifin
né þegar seldur er að þeim
aðgangur. Vísindamenn fá hins
vegar greitt fyrir vinnu sína frá
opinberum samkeppnissjóðum og
háskólum, og greinaskrifin eru
hluti af því að miðla þekkingu
til annarra fræðimanna og al-
mennings.
Þannig greiðir hið opinbera
beint eða óbeint laun margra
þeirra sem skrifa greinarnar en
greiðir síðan aftur fyrir aðgang
að þeim. Þeir einu sem hagnast
eru milliliðirnir, stórfyrirtæki á
sviði akademískrar útgáfu, sem
höndla með textann. Þeir sem
tapa eru almenningur, sem þarf
að greiða tvisvar fyrir vöruna, og
vísindamenn sem fá mun minni
dreifingu á útgefnu efni sínu en
tilefni eru til.
Fræðimenn hafa aðallega tvær
leiðir til þess að greinar þeirra
birtist í opnum aðgangi: að gefa
út í tímariti sem er opið og gjald-
frjálst eða senda greinina í opið
varðveislusafn jafnframt því sem
hún birtist í hefðbundnu tíma-
riti. Flestar útgáfur fræðitíma-
rita heimila höfundum að birta
greinar sínar samhliða í gagna-
grunnum en blikur eru á lofti því
milliliðirnir vilja halda í sinn hlut
og gamla kerfið.
Nú þurfa háskólamenn, sam-
keppnissjóðir og almenningur á
Íslandi að taka höndum saman
um að gera birtingar í opnum
aðgangi að reglu. Hér má nefna að
starfsmenn Háskólans á Bifröst
hafa samþykkt að birta fræði-
greinar sínar í opnum aðgangi,
og er skólinn fyrstur íslenskra
háskóla til þess, en margir af
stærstu háskólum heims hafa
farið þessa leið á undanförnum
árum. Rannís hefur sýnt vilja en
hefur þó enn ekki sett stefnu um
opinn aðgang að niðurstöðum úr
rannsóknum sem stofnunin hefur
styrkt með almannafé. Slík stefna
er í gildi annars staðar á Norður-
löndum, t.d. hjá Vetenskapsrådet
í Svíþjóð. Mun Rannís setja slíka
stefnu á næstunni? Af hverju
hefur það dregist?
Opinn aðgangur er hagur
almennings og fræðimanna
Netið
Njörður
Sigurjónsson
lektor við Háskólann
á Bifröst
Nú þurfa há-
skólamenn, sam-
keppnissjóðir og almenn-
ingur á Íslandi að taka
höndum saman um að
gera birtingar í opnum
aðgangi að reglu.
Sími: 561 1433
Austurströnd 14
Hringbraut 35
Fálkagötu 18
Lönguhlíð
góðar
ástæður
til að heimsækja
...okkur
3
mánudaga-föstudaga...........7.30 -17.30
laugardaga.........................8.00 -16.00
KONUDAGUR....................8.00 -18.00
BOLLUDAGUR....................7.30 -18.30
B
O
LLU
R
Á

B
O
LLU
D
A
G
IN
N
U
R
Á

UU
D
U
D
U
D
G
A
G
A
G
A
G
INININ
NNN
B
R
A
U
Ð
O
G
R
Ú
N
STY
K
K
I
A
LLA
D
A
G
A
B
R
A
U
Ð
O
G
R
Ú
N
S
A
L
A
L
A
LLALALA
DDD
G
A
G
A
G
A
G
AAA
B
O
LLU
O
B
O
B
O
B
O
LLLLLLUUUU
STY
K
K
I
K
A
K
A
Á
R
SIN
S 2
0
1
2
Á
K
O
N
U
D
A
G
IN
N
PREN
TU
N
.IS
Þið eruð næst