Fréttablaðið - 08.12.2012, Blaðsíða 86

Þegar 20. öldin var að ganga í garð áttu sér stað miklar breytingar í húsakosti fólks á Íslandi. Húsin sem oft og tíðum voru ekki mjög stór
þurftu oft að hýsa margt fólk.
Timbur- og steinsteypuhús voru
að taka við af torfbæjunum, en þó
bjó um helmingur þjóðarinnar enn
í torfbæjum á fyrsta áratugnum. Á
þessum tíma hafðist fólk mest við í
baðstofunum, en þar var oft þröng
á þingi. Fólk stundaði flesta sína
iðju þar. Þar var unnið og sofið og
á kvöldin var þar unnin ull, kembt,
spunnið, prjónað, þæft, og svo
framvegis.
Baðstofur voru eins misjafnar
og þær voru margar, og á það við
um stærð þeirra líka. Stærð þeirra
var mæld í álnum, sem var mikil-
vægasta lengdareiningin hér áður
fyrr. Erfitt er að segja nákvæmlega
til um hversu löng ein alin var, en
hún hefur verið í kringum 50-60
sm. Sumar baðstofur voru 5 álnir á
breidd og 8-9 á lengd en aðrar voru
12 álnir á lengd. Allar áttu þær þó
það sameiginlegt að föst rúm voru
á báðum hliðum. Í baðstofunni
voru einnig borð, bekkir, kistur og
stólar, eins mikið og þurfti.
Rekkjunautar
Langalgengast var að tveir
svæfu saman í rúmi, og voru þeir
þá kallaðir rekkjunautar, rúm-
fé lagar eða jafnvel lagsmenn.
Vegna plássleysis þurftu stundum
að vera þrír saman í rúmi, þá oft
hjón og eitt barn, og þurfti þá
barnið að sofa til fóta. Þeir sem
sváfu saman í rúmi voru oft
rekkjubræður og rekkju systur.
Börn og unglingar sem þurftu
að sofa upp í hjá fullorðnum voru
nefnd hjálúrur.
Misjafnt var hvenær hátta-
tími var hjá börnum. Sums staðar
voru þau háttuð fyrr en aðrir en
á öðrum stöðum fóru þau ekki
bælið fyrr en á sama tíma og þeir
fullorðnu, nema þau kysu sjálf að
fara fyrr að sofa. Einnig fór eftir
árstíðum hvenær fólk háttaði, en
oftast gekk fólk seinna til rekkju
á vorin heldur en í skammdeginu.
Þegar tveir voru saman í rúmi
var misjafnt hvernig þeir lágu. Ef
annar var með höfuðið til fóta en
hinn með höfuðið á höfðalagi, kall-
aðist það að sofa andfætis. Ef báðir
voru með höfuð við höfðalag kall-
aðist það oft að sofa upp í arminn.
Gera má ráð fyrir að í hverri bað-
stofu hafi sofið allt að 10 manns,
og þar sem fjölmennast var hafa
jafnvel verið hátt í 20 manns sem
deildu rýminu.
Frágangur fata og fatavenjur
Margar mæður vöndu börn sín
strax á það að ganga snyrti-
lega um föt sín þegar þau hátt-
uðu. Algengast virðist hafa verið
að ganga snyrtilega og fallega
frá fötunum sínum annað hvort
á rúmstokkinn, eða koffort sem
stóð við rúm stokkinn. Var þetta
gert svo auðveldara yrði að finna
fötin í myrkrinu þegar farið var á
fætur, og var það líka hentugt ef
ske kynni að fólk þyrfti að klæða
sig í flýti af einhverjum ástæðum.
Oft var buxunum þó stungið undir
koddaendann, sokkum undir
rekkjuvoðina, og kjólar hengdir á
snaga eða lagðir á bekki og borð.
Á mörgum stöðum tíðkaðist að
geyma sokkana undir laki yfir
nóttina, svo þeir yrðu þurrir og
hlýir að morgni. Þrátt fyrir að
þetta hafi verið algengast eru líka
til dæmi um að sokkar og skór hafi
alls ekki verið geymdir í baðstof-
unni yfir nóttina.
Á sumum stöðum þótti það
heldur letilegt að klæða sig úr
öllum hamnum í einu, frekar átti
að taka eina spjör af sér í einu.
Skór voru geymdir á gólfinu
og sokkar oft ofan á þeim, og þá
brotnir á hæl svo þeir væru til-
búnir daginn eftir. Næstum algilt
var að skór skyldu snúa þannig að
tærnar sneru fram, og þeir hafðir
undir rúminu, eða eins nálægt því
og kostur gæfist, svo fólk myndi
ekki fella sig á þeim í myrkrinu.
Þvegið upp úr hangikjötssoðinu
Yfirleitt tíðkaðist ekki að sofa nak-
inn, enda var líklega of kalt til þess,
að minnsta kosti á veturna. Þó eru
dæmi um að fólk hafi ávallt sofið
nakið. Helst var það elsta kyn slóðin
á heimilinu sem svaf berrössuð.
Algengara virðist hafa verið að
karlar svæfu naktir en konur.
Dæmi er þekkt um eldri mann
sem hafði þann sið að berhátta, enda
hafði hann ekki fataskipti nema einu
sinni á ári, á Þorláksmessu. Þá voru
nærfötin þvegin upp úr hangikjöts-
soðinu, en eftir hálft ár var þeim
snúið við og farið í þau úthverf.
Náttföt tíðkuðust ekki. Vitað er
til þess að gamlar konur með þunnt
hár hafi sofið með nátthúfu, og líka
gamlir sköllóttir menn.
Sumir höfðu þann sið að sofa í
öllum fötunum, og var það oftast
kallað að sofa í belgnum, leggja sig
fyrir eða fá sér dúr. Fólk sofnaði oft
í öllum fötunum ef það tók lúr yfir
daginn, en annars þótti það hinn
mesti ósiður að leggjast svona til
svefns, og merki um leti. Á sumum
stöðum var einungis sofið í öllum
fötunum ef fólk óttaðist yfirvofandi
jarðskjálfta.
Einhverjir siðir varðandi háttu-
mál hafa haldist í gegnum tíðina
og aðrir lagst algjörlega af. Lík-
lega fylgir því ekki lengur hjátrú
hvernig fólk háttar sig eða hvar það
geymir fötin. Fróðlegt gæti verið
að kanna hvort og þá hvernig siðir
eru nú í kringum þá daglegu athöfn
að ganga til náða. Hvernig gengur
fólk í dag frá fötunum sínum, eru
þau brotin snyrtilega saman eða er
þeim hent á gólfið eða næsta stól?
Þröngt máttu sáttir sofa
Svefnvenjur Íslendinga hafa tekið stakkaskiptum í gegnum tíðina. Í kringum aldamótin 1900 var persónulegt rými fólks mun
minna en nú og varð fólk að sætta sig við að sofa í þeim þrengslum sem húsakostur þess tíma bauð upp á.
Hjátrú var nokkuð almenn í byrjun 20. aldarinnar,
sem hefur jafnvel fylgt fólki í gegnum tíðina,
og sumt þekkjum við enn í dag. Einhver hjátrú
fylgdi einnig háttumálum.
Margir trúðu því að ef sokkar voru geymdir
undir koddanum um nóttina gætu þeir misst
minnið, og því var það aldrei gert. Sumir tengdu þetta ekki
við hjátrú, sögðu bara að þetta þætti argasti sóðaskapur.
Að klæða sig rangt úr sokkum og skófatnaði gat haft ýmsar
afleiðingar í för með sér. Ef fólk klæddi sig úr skó og sokk af
sama fæti í einu lagi var talað um að klæða sig úr gæfunni og
þetta forðuðust margir. Sumir gerðu þetta ávallt, en hægt var að klæða
sig í gæfuna aftur með að hafa sama hátt á þegar maður klæddi sig aftur
í að morgni. Einnig var það kallað að hengja smalann ef svona var farið
að því að klæða sig úr. Ein hjátrúin er þó frábrugðin þessum. Sumir töldu
það varhugavert að láta sjá sig ef maður klæddi sig í sokk og skó á annan
fótinn áður en farið væri í sokk á hinn. Sá sem þetta sá átti að geta ráðið
hverjum sú manneskja giftist. Sumir sögðu það skipta máli hvort um
vinstri eða hægri fót væri að ræða, og var þá misjafnt hvort var verra. Líka
var talað um að skemmta skrattanum ef farið var úr sokk og skó í einu lagi
af sama fæti.
HJÁTRÚ FYLGDI HÁTTUMÁLUM
AÐ KLÆÐA SIG Í OG ÚR GÆFUNNI
BAÐSTOFA Í ÁRBÆJARSAFNI Persónulegt rými var ekki mikið í baðstofunum og þurfti fólk að sætta sig við að deila svefnstað með mörgum öðrum, ekki bara vistarveru
heldur einnig rúmi. FRÉTTABLAÐIÐ/PJETUR
Elísa Björt Guðjónsdóttir
þjóðfræðinemi
➜ Oftast sváfu tveir saman í rúmi, og voru þeir þá kallaðir
rekkjunautar, rúmfélagar eða jafnvel lagsmenn.
➜ Margir geymdu sokkana undir laki yfir nóttina, svo þeir yrðu
þurrir og hlýir þegar nota átti þá næst.
➜ Þegar sofið var í öllum fötunum kallaðist það að sofa í belgn-
um. Það þótti ósiður nema fólk væri að leggja sig yfir daginn.
Í BAÐSTOFUNNI Mörgum vökustundum var eytt í baðstofunni. Ýmis iðja var þar
stunduð, og hér sést fólk við kaffidrykkju í baðstofu í Galtalæk árið 1890.
MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
8. desember 2012 LAUGARDAGUR| HELGIN | 62
Skátahreyfingin hefur um árabil selt sígræn
eðaltré í hæsta gæðaflokki og prýða þau
þúsundir heimila og fyrirtækja.
Sígrænu jólatrén eru seld í Skátamiðstöðinni Hraunbæ 123
í Reykjavík, s: 550 9800 og á skátavefnum: www.skatar.is
Frábærir eiginleikar:
-eðaltré ár eftir ár!Sígræna jólatréð
10 ára ábyrgð
12 stærðir (90-500 cm)
Stálfótur fylgir
Ekkert barr að ryksuga
Veldur ekki ofnæmi
Eldtraust
Þarf ekki að vökva
Íslenskar leiðbeiningar
prýðum
&plöntum
Við gróðursetjum lifandi tré í
skógrækt skáta að Úlfljótsvatni fyrir
hvert Sígrænt jólatré sem keypt er.
Þú prýðir híbýli þín með Sígrænu
jólatré og stuðlar að skógrækt
um leið!