Prentarinn - 01.10.1984, Síða 17

íiínum/ ödmatttgum/ Obmtóltgttm ©ubc/ góbut ogöpnc/ og
(jfiíogum QínDfl/@a fifi cr eiít ©uö j pttftinQu/z }?reflur f fimnðu/pm l;inö fa
mfl fíe £of i S)prö/ SQeiöur i pflcfflrgiBtö/pm
2íflÖfr flUöfl/1 flö eii^fu/2ímrn
og stendur í engu að baki því allra bezta,
sem birtist á sama tíma í þeim löndum,
sem prentlistin hafði þá lagt undir sig.
Sýnir hún í hvívetna alúð biskups og um-
hyggju í smáu og stóru, og hversu
hjartfólgið þetta verk hefir verið honum.
Biblían er í arkarbroti (folio), fremur litlu
þó, og pappírinn einkar-vandaður. „Spáss-
íur“ hafa verið stórar á bókinni í önd-
verðu, og utan við meginmálið eru hvar-
vetna athugagreinir (marginalar), sem
benda til þess hvað í sjálfum línunum
standi. Línumælir er einnig á síðunum,
niðri við kjölinn. Eru það upphafsstafirnir
A, B, C o. s. frv., með fárra lína millibili,
talið frá kapítulaskiftum. Meginmálið er
með stóru letri, gotnesku, skýru og fallega
dregnu, sýnilega nýju og hreinu, en utan-
málsgreinarnar með nokkuð smærra letri.
Blaðsíðutöl eru hvergi, en blaðatal er með
rómverskum tölum efst á hverri síðu í
hægri hendi. Byrjar það með hverjum
höfuðkafla bókarinnar, en heldur ekki
áfram alla bókina frá upphafi til enda.
Arkir eru merktar með bókstöfum, hver
höfuðkafli fyrir sig, og hver síða er merkt
með tilvísunarorði (custos), efsta orði
næstu síðu á eftir. Þótt bókin sé í arkar-
broti, eru 8 blöð lögð saman í örk (16
síður). Virðist fyrirkomulagið alt lagað eft-
ir skinnbókunum gömlu. Bókinni er skift í
þrjá höfuðkafla, og er sérstakt titilblað
fyrir hverjum þeirra. Þessir höfuðtitlar eru
í skrautlegri mynda-umgerð. Eru þar sett-
ar saman ýmsar biblíumyndir, ofnar í rósir
og flúr af mikilli list. En þótt þessi blöð séu
þrjú í bókinni, er myndamótið alls staðar
eitt og hið sama, notað hvað eftir annað,
en ný orð sett innan í umgerðina. Fyrst eru
höfuðorðin innan í umgerðinni prentuð
með rauðum lit, eftir það með svörtum.
Myndirnar í umgerðinni koma prýðilega
út, þótt þær séu smágerðar, og eru hvorki
á þeim klessur né skrámur. Sama er að
segja um meginmálið. Renni maður
augunum fljótlega yfir síðurnar, verður
letrið sem jafn skuggi, alls staðar jafn-
dökkur. Það er vel gert, og þarf mikla
vandvirkni til að ná slíkum árangri, þar
sem prentað er í handpressu og svertan
borin á stílinn með höndunum.
Bókin er prýdd fjölda af rósastöfum og
bókahnútum. Eru rósastafir allstórir í byrj-
un hvers kapítula, en aðrir, miklu stærri og
prýðilegri, í byrjun hverrar bókar. Við
endi hverrar bókar er bókahnútur, sé rúm
fyrir hann á síðunni. Rósastafirnir eru
mestu snildarverk. Er sagt í gömlum heim-
ildum að Guðbrandur biskup hafi skorið
suma þeirra út sjálfur. Einkum er þar all-
víða stafurinn „Þ“ sem mönnum finst mik-
ið til um og talinn er vera eftir Guðbrand.
(Mynd af þeim staf er prentuð í síðasta
kafla af „Islandica" Halldórs Hermanns-
sonar). Líkur eru til, að fleiri rósastafir séu
þar eftir hann og einnig sumir bókahnút-
arnir, því að hvergi kváðu þeir finnast í
öðrum bókum.
Myndir eru margar innan um meginmál-
ið, og er haft eftir Harboe biskupi, sem
ýtarlegast hefir ritað um þetta efni (Kurze
Nachr. v. d. Islánd. Bibil-Hist.-Dan. Bib-
lioth. Tomus VIII, p. 58), að þær séu 23.
Mörg af mótunum af þessum myndum hef-
ir biskup fengið frá Hamborg, en sum hefir
hann skorið út sjálfur. Verður það sannað
tvímælalaust um sumar myndirnar, því að
upphafsstafir hans eru á þeim (G. T.
[horl]). En hversu margar af myndunum
eru hans verk, er nú ekki unt að ákveða
með vissu, því að sumar eru ómerktar, sem
þó eru miklar líkur til að séu eftir hann.
Guðbrands-biblía er merkilegt verk í
bókmentum íslands. Hún veitir yfir landið
heilu flóði af nýju, þróttmiklu máli og
auðgar tunguna af orðum, meira en nokk-
ur önnur bók hefir gert. Hún skapar biblíu-
málið, sem við njótum að miklu leyti enn,
og með því alt málið á guðsorðabókunum
um þær aldir, sem síðan eru liðnar, og allir
kennimenn fram á okkar daga hafa dregið
úr merg og megin. En ekki er hún minna
virði fyrir prentlistina. Allar þessar aldir
hefir hún ljómað sem fyrirmyndarverk og
sýnt bæði okkur sjálfum og öllum heimin-
um, hvað hægt var að gera á íslandi á
síðari hluta 16. aldar. Og enn hefir ekki
verið farið fram úr henni þrátt fyrir allar
framfarir prentlistarinnar og stöðugt batn-
andi áhöld. Vel getur verið, að hún hafi
verið ríkinu - og þó einkum íslandi - dýr,
en of dýr hefir hún ekki verið, því að
ofborguð verður hún aldrei.
Guðbrands-biblía er lang-algengasta
bókin, sem nú er til frá 16. öld. Hvert
eintak af henni hefir þjóðin verndað með
stakri lotningu, sem nálgast tilbeiðslu.
Víða var hún hlekkjuð við prédikunarstóla
höfuðkirknanna, og mátti engin hafa hönd
á henni nema presturinn. Mörg eintök
hafa fyrst verið tekin úr kirkjunum á okkar
dögum.
Lengi hefir prentsmiðjan á Hólum búið
að skrúði því, sem var á Guðbrands-biblíu,
og enn eru til leifar af því hér í forngripa-
safninu, t. d. nr. 444, sem er mótið af
myndinni framan við Rómverjabréfið og
biskup hefir skorið sjálfur, þótt nú sé
fangamark hans brotið af myndinni, — nr.
454, sem er eikarplatan undan titilblaðinu,
með gati í miðju fyrir letrið; þessi mynd
hefir því verið skorin í málm, og sjást enn
þá í plötunni eirnaglar, sem málmplatan
hefir verið fest með, — og nr. 475, bóka-
hnútur, sem er í öllum biblíunum og mörg-
um bókum öðrum, skorinn út í tré. —
Rósabókstafirnir hinir minni þekkjast í
nær öllum Hólabókum og Skálholtsbókum
fram undir lok 18. aldar, en hinir meiri
rósastafir held ég séu fágætir annars staðar
en í sjálfri biblíunni, því þeir voru of stórir
fyrir bækur í venjulegu broti.
Næsta biblían, sem prentuð var hér á
landi, var Þorláks-biblía, sem prentuð var
á Hólum árið 1644 — réttum 60 árum eftir
að Guðbrands-biblía var prentuð — og
kennd er við Þorlák biskup Skúlason, dótt-
urson Guðbrands biskups og næsta eft-
irmann hans á biskupsstóli. Þorlákur bisk-
up varð, eins og afi hans áður, að fá kon-
unglegt leyfi og konunglegan fjárstyrk til
að koma út biblíunni, en nú fylgdi því sú
kvöð, að hann varð að endurskoða alla
þýðingu afa síns og samræma hana við
biblíu þá, sem þá var fyrir skömmu komin
út í Danmörku og kend var við Kristján
konung 4. En Guðbrandur mun hafa þýtt
eftir þýðingu Lúters og líklega haft hlið-
sjón af latnesku útgáfunni (Vulgata). Þykir
Þorlákur biskup fremur hafa skemmt bibl-
íuþýðinguna en bætt hana.
Biblía þessi líkist svo mjög biblíu Guð-
brands, að jafnvel talsvert bókfróðum
mönnum verður það stundum á að villast á
þeim. Hún er í sama broti (arkarbroti) og
allur ytri frágangur mjög svipaður. Prent-
unin stendur ekki hinni fyrri mikið að
baki, en skrúðið er minna. Hinir miklu
upphafsstafir eru þar fágætari, og flestar
eða allar myndirnar eru horfnar úr lesmál-
inu. Utanmálsgreinarnar eru nú fleiri og
þéttari, sums staðar nærri því saman hang-
PRENTARINN 4.4.'84
17