Morgunblaðið - Sunnudagur - 13.01.2013, Blaðsíða 44

44 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13.1. 2013
H
in blindaða gyðja réttlætisins
hefur mörg mistökin gert í
gegnum tíðina, bæði hér á
landi sem annars staðar. Það
veldur auðvitað vonbrigðum í
hvert sinn sem það gerist. En
að auki er vafalítið að í fjölmörgum tilvikum verður
henni illa á, þótt aldrei verði það opinbert, og jafnvel
ekki nokkru sinni nefnt. Í landi eins og okkar er það
þó vonarefni og sífelld vörn gegn því að einstök von-
brigði takmarki trúna á réttlætið að rammi laga, op-
inber vilji og ásetningur dómenda auka líkur á að
réttlætisgyðjan rati oftar en ekki á rétta og óvilhalla
niðurstöðu. Ennþá býr mikill meirihluti mannkyns
ekki við þau mikilvægu skilyrði.
Sekir menn sleppa
Lítill vafi er á að fjöldi manns í okkar þjóðfélagi hef-
ur sloppið við áfelli að lögum, þótt bókstafur þeirra
stæði til slíks. Langoftast er þá um að ræða smá-
vægilegt brot gegn bannreglum, svo „brotamaður“
telur fjarri því að vera ósanngjarnt að hann hafi
sloppið undan hrammi laganna. Hundruð manna, ef
ekki þúsundir, brjóta á hverjum degi gegn banni um
að talað sé í síma undir stýri bíls. Þó vita flestir að
reglan er sett vegna þess að vitað er að bíllinn, þessi
mikli þægindaauki nútímatilveru, getur breyst í
skaðræðisgrip á augabragði, ef slakað er á athygli við
akstur hans. En þótt símabannið sé lögfest með til-
heyrandi viðurlögum hefur það ekki enn fundið sam-
hljóm í réttarvitund fjöldans. Þess vegna fer hann á
svig við það á hverjum degi, án mikillar fordæm-
ingar. Sama gilti lengi um öryggisbeltanotkun. Nú
eru þau notuð nær undantekningarlaust. Það er ekki
vegna aukinnar löghlýðni eða löggæslu. Fólkið hefur
einfaldlega sannfærst um að öryggisbeltin séu nauð-
synleg fari eitthvað alvarlega úrskeiðis. Notkun ör-
yggisbelta snýr nánast alfarið inn á við, að ökumann-
inum og farþegum hans, svo æskilegast hefði verið ef
náðst hefði að tryggja almenna notkun þeirra með
rökum fremur en refsireglum. Bann við notkun á
handsíma við akstur er hins vegar sett vegna þeirrar
hættu sem slík háttsemi getur valdið öðrum. En
þetta eru smámálin í því samhengi sem hér er tekið
til umræðu, og einungis nefnd sem dæmi og ekki til
að gera minna úr þeim en öðru.
Sanngirnismat almennings
Stundum er sagt að til sé óskráð „sanngirnismat“ al-
mennings um hvaða reglur megi fremur brjóta en
aðrar. Bannreglur, sem refsiviðurlög fylgja, fari í
gegnum slíkt mat hjá hverjum og einum. Brjóti mað-
ur gegn „ósanngjörnum“ reglum eða reglum sem ein-
göngu helgast af „stjórnlyndi“ valdhafa hvers tíma,
skipti mestu að afbrotið komist ekki upp, svo viðkom-
andi verði ekki fyrir persónulegum óþægindum.
Menn stæra sig jafnvel af því í góðra vina hópi að
hafa komist upp með að hafa slíkar ósanngirnisreglur
að engu. Og góðvinirnir kinka kolli vegna þess að
„lögbrotið“ stangast einnig á við sanngirnismat
þeirra sjálfra. Sumir segja að þegar virðisauka-
skattur sé kominn hátt á þriðja tug prósenta sé orðið
„réttlætanlegt að koma sér hjá honum“.
Áfengisbann var sett á Íslandi snemma á síðustu
öld. Ekki er hægt að segja að sú stjórnlynda ákvörð-
un hafi verið tekin í „reykfylltum bakherbergjum“
(enda óviðeigandi í slíku tilfelli) því „þjóðin var
spurð“ eins og nú þykir fínast. En þeir sem urðu und-
ir töldu samt margir að verið væri að setja allsherjar-
reglu sem bannaði mannlega hegðun, sem hafði verið
hluti af daglegu lífi svo lengi sem mannskepnan hafi
þekkt til gerjunar. Að auki væri verið að setja reglu
til að bregðast við ógöngum þeirra sem ekki kynnu
með vín að fara og reglan bitnaði eingöngu á þeim
sem það kynnu og hefði af þeim hollustu og mikinn
gleðigjafa. Ekki væri einu sinni hægt að sækja þá
siðareglu í heilagan boðskap, eins og svo margar aðr-
ar eins og stjórnmálamaðurinn og stórskáldið benti
á:
„Aldrei sagði þengill þjóða:
Þú skalt ekki bragða vín.
Öllum vill hann ætíð bjóða
ör og mildur gæði sín.
Smána jafnt hans gáfu góða
„Goodtemplar“ og fyllisvín.
Aldrei sagði þengill þjóða:
Þú skalt ekki drekka vín.“
Stundum er sagt að íslensk þjóð hafi lengst af verið
í betra lagi löghlýðin, en bannlögin hafi kennt henni
að skipta slíkum fyrirmælum í tvennt: Þeim sem
bæri að virða og hin sem mætti brjóta ef það kæmist
ekki upp.
Fyrirlitlegu brotaflokkarnir
En svo er einn flokkurinn enn. Hann snertir reglur
sem allur þorri fólks telur sér skylt að virða og al-
mennir borgarar brjóta ekki gegn, nema þá af gá-
leysi eða vegna stundarbrjálæðis eða af öðrum sam-
bærilegum ástæðum. Flest manndráp á Íslandi hafa
fallið undir þennan þátt, a.m.k. lengi vel. Nánast eng-
ar líkur stóðu því til að þeir sem slíkan glæp frömdu
myndu gera það aftur að lokinni tiltölulega skammri
Blinduð gyðja
réttlætis er ekki
óskeikul, en er
önnur betri?
Reykjavíkurbréf 11.01.13