Morgunblaðið - 11.10.2013, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. OKTÓBER 2013
Stöðurafmagn Vilhelm Anton Jónsson, Villi naglbítur, heimsótti börn í Austurbæjarskóla og tilraunir hans með blöðrur fengu hár nemenda til þess að rísa við mikla undrun viðstaddra.
Eggert
Fimm ár eru liðin frá
falli stóru íslensku við-
skiptabankanna og síð-
ustu daga hafa ýmsir
fjallað um þá atburði og
lærdóm sem draga má
af þeim. Hér verður
bætt við þá umræðu og
nefnd nokkur atriði
sem hafa ekki mikið
verið rædd.
Alþjóðleg starfsemi
bankanna
Í upphafi er rétt að minna á að
starfsemi bankanna var alþjóðleg.
Meiri hluti tekna og útlána var vegna
erlendrar starfsemi og um 75% af
efnahagsreikningi þeirra voru í er-
lendum myntum. Dótturfélög, starfs-
leyfisskyld sem fjármálafyrirtæki í
viðkomandi landi voru verulegur hluti
af starfseminni, eða um 40% af eign-
um. Þetta gerði bankana síður háða
efnahagssveiflum á Íslandi en frekar
háða þróun á alþjóðamörkuðum.
Alþjóðleg fjármálakreppa
Hrunið var ekki einangrað fyr-
irbæri á Íslandi heldur hluti af einni
stærstu fjármálakreppu sögunnar.
Einungis ríkisstyrkir af áður óþekktu
umfangi komu í veg fyrir fjöldagjald-
þrot banka haustið 2008. Frá þeim
tíma og til ársloka 2011 samþykkti
ESB ríkisstyrki til fjármálakerfa 25
ríkja sambandsins af 30 að fjárhæð
4500 milljarða Evra, eða 37% af
landsframleiðslu ESB. Í október 2008
lagði bandaríska ríkið níu stærstu
bönkum landsins til eigið fé upp á 125
milljarða dollara og samtals þáðu um
700 fjármálafyrirtæki þar í landi eig-
infjárstuðning – þannig eignaðist
bandaríska ríkið t.d. um
25% í Citigroup, einum
stærsta banka heims.
Ástandi fjár-
málamarkaða er lýst
svo í „Liikanen“-
skýrslu ESB frá 2012:
„Innan nokkurra
daga [þ.e. frá falli
Lehman Brothers]
hafði óstöðugleiki á al-
þjóðlegum fjár-
málamörkuðum náð
óþekktum hæðum, fjár-
magnskostnaður jókst
ennþá meira og fjár-
festar færðu fjármuni sína í öruggt
skjól bandarískra ríkisskuldabréfa.
[...] Við þessar aðstæður gufaði upp
traust á mörkuðum, lausafé banka
hvarf, og það var ómögulegt fyrir
jafnvel stærstu og sterkustu banka
að verða sér úti um skammtíma eða
langtíma fjármögnun.“
Viðbrögðin við falli bankanna
Við þessar aðstæður á fjár-
málamörkuðum féllu viðskiptabank-
arnir þrír hér á landi. Ekki varð hins
vegar „algert hrun fjármálakerfisins“
þar sem aðgerðir stjórnvalda í októ-
ber 2008 komu í veg fyrir að banka-
starfsemi á Íslandi stöðvaðist.
Með neyðarlögunum fékk Fjár-
málaeftirlitið miklar valdheimildir til
að grípa inn í starfsemi banka og end-
urskipuleggja þá. Á þremur dögum í
október voru bankarnir teknir yfir og
á hálfum mánuði skipt í tvennt, inn-
lenda og erlenda starfsemi. Vinna og
skipulagning þessarar aðgerðar var
ekki auðveld og margir komu að
framkvæmdinni. Bankarnir voru
stærstu fyrirtæki landsins með um
14.000 milljarða króna efnahags-
reikninga, um átta þúsund starfs-
menn og starfsemi í rúmlega 20 lönd-
um. Þrátt fyrir allt gekk innlend
starfsemi bankanna hnökralítið.
Stjórn þeirra var tekin yfir, útibú
voru opin sem endranær og greiðslu-
miðlar virkuðu. Slíkt er ekki sjálf-
gefið við bankaáfall, eins og nýlegt
dæmi frá Kýpur sýnir.
Þær ákvarðanir sem Fjármálaeft-
irlitið tók við þessar aðstæður hafa
staðist málaferli bæði innanlands og
utan. Þá hafa ákvarðanirnar verið
notaðar sem forsendur við úrlausn
hundraða dómsmála í tengslum við
starfsemi nýju og gömlu bankanna.
Ársávöxtun ríkisins 13%
Eftir skiptingu tóku nýir bankar
við innlendri starfsemi þeirra gömlu.
Í kjölfar bráðaaðgerðanna þurftu
þeir að skila rekstrar- og við-
skiptaáætlun og ýmsar úrbætur hafa
verið gerðar á innviðum þeirra og
starfsemi. Viðamikið endurmat fór
fram á eignum, þannig að ganga
mætti frá endanlegum stofnefna-
hagsreikningum, sem lauk síðla árs
2009 þannig að ríkið hafði lagt til 135
milljarða króna eiginfjárframlag (auk
víkjandi lána sem endurgreiðast með
vöxtum). Fjórum árum síðar, í árslok
2012, var bókfært virði eigin fjár rík-
isins um 207 milljarðar króna og
ávöxtunin því um 53%, eða um 13% á
ári að meðaltali. Þetta verður að telja
viðunandi, jafnvel að teknu tilliti til
fjármagnskostnaðar. Þá mun ríkið fá
yfir 10 milljarða í arð frá bönkunum á
þessu ári og umræða er hafin um sölu
eignarhlutanna.
Sami árangur varð ekki af aðstoð
við fjármálafyrirtæki á árunum 2009
og 2010, s.s. Byr, SpKef, VBS og
fleiri. Af þeim aðgerðum verður ekki
greiddur arður.
Töpuð tækifæri
Við frágang á efnahagsreikningum
bankanna haustið 2009 var kröfu-
höfum þeirra „seldur“ yfirgnæfandi
hlutur í Íslandsbanka (95%) og Arion
(87%), en íslenska ríkið hefur nú eign-
ast Landsbankann að nánast öllu
leyti. Bankarnir hafa hagnast veru-
lega á þessum tíma og eigið fé þeirra
styrkst að sama skapi – eða um 140
milljarða í tilviki Íslandsbanka og Ar-
ion. Ávinningur kröfuhafa er því tölu-
verður og spyrja má hvort ríkið hafi
„selt“ á of lágu verði.
Þá má spyrja hvort tækifæri hafi
glatast við gerð stofnefnahagsreikn-
inga nýju bankanna til að viðurkenna
slæma stöðu lántaka og afskrifa að
fullu hluta af kröfum. Þannig hefði
skuldavandi í kjölfar eigna- og
skuldabólu og gengisfalls verið við-
urkenndur og skuldaleiðrétting átt
sér stað strax á árinu 2009. Á móti
hefðu kröfur gömlu bankanna (kröfu-
hafa) á nýju bankana lækkað að sama
skapi.
Við þetta má bæta að samningur
um stofnefnahag Landsbankans virð-
ist til þess fallinn að veikja krónuna
og veita kröfuhöfum tangarhald á
bankanum (297 milljarða skuldabréf í
erlendri mynt til greiðslu á 4 árum).
Þegar liggur fyrir að endursemja
verður um skuldina.
Rannsóknir og augljósir glæpir
Til viðbótar við endurreisn bank-
anna hófust þegar í október 2008 sér-
stakar rannsóknir á meintum glæp-
um í starfsemi þeirra. Bæði sýnir
reynslan að freisting til að ganga á
svig við reglur eykst í aðdraganda
rekstrarerfiðleika og einnig voru efa-
semdir um áreiðanleika veittra upp-
lýsinga til stjórnvalda. Ætla má að yf-
ir tvö hundruð manns hjá
Fjármálaeftirliti, sérstökum sak-
sóknara, rannsóknarnefnd Alþingis
og skilanefndum/slitastjórnum hafi
komið að athugunum og rann-
sóknum. Um 1.800 dögum síðar hefur
verið ákært í sjö málum sem snúa að
starfsemi bankanna þriggja fyrir
hrun. Ákært er fyrir háttsemi sem
átti sér stað á árinu 2008 eða sem
hófst í nóvember 2007 í einhverjum
tilvikum. Ákærufjöldinn bendir til
þess að sérstakur saksóknari vilji
vanda vinnu sína, eins og vera ber hjá
opinberum refsivörsluaðila, en af-
sannar einnig kenningar um fjölda
augljósra glæpa.
Lærdómur og óleyst verkefni
Þótt björgunaraðgerðirnar 2008
hafi tekist vel, þá eru mörg verkefni
enn óleyst. Áhersla á pólitískt upp-
gjör og þröng sýn á fjármálakrísuna
leiddi til þess að tækifæri töpuðust og
batinn er hægari en þurfti.
Fjármálakreppan hafði áhrif um
allan heim og henni er ekki lokið í
Evrópu. Kreppan hefur leitt til end-
urskoðunar á regluverki fjár-
málamarkaða, aukinnar vitundar um
smithættu á milli landa og kerf-
isveilur. Hér á landi þarf að draga
lærdóm af fjármálakreppunni af yf-
irvegun og taka síðan ákvarðanir til
framtíðar í mikilvægum málum sem
enn bíða, s.s. varðandi skuldamál,
gjaldeyrismál, eignarhald og framtíð-
arskipan fjármálakerfisins.
Eftir Jónas Fr.
Jónsson » Áhersla á pólitískt
uppgjör og þröng
sýn á fjármálakrísuna
leiddi til þess að tæki-
færi töpuðust og batinn
er hægari en þurfti.
Jónas Fr.
Jónsson
Höfundur er lögmaður og
fyrrverandi forstjóri FME.
Fjármálakreppan – viðbrögð og óleyst verkefni