Morgunblaðið - 08.11.2014, Blaðsíða 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 2014
MIKIÐ ÚRVAL AF SMUREFNUM OG OLÍUM FYRIR
ALLAN IÐNAÐ. KÍKTU Í KEMI OG SKOÐAÐU ÚRVALIÐ!
SMUROLÍUR
OG SMUREFNI
Kemi • Tunguhálsi 10, 110 Reykjavík • www.kemi.is • Sími: 415 4000
Opið: Mánudag -
immtudags: Frá kl. 8.00-17.30. Föstudaga: Frá kl. 8.00-17.00.
Vantrú á að unnt
væri að vara við jarð-
skjálftum, áður en þeir
bresta á, byggðist á
mistökum. Vís-
indamenn gengu oft út
frá því að svokallaðir
forboðar jarðskjálfta
(precursors) væru svip-
aðir frá einum jarð-
skjálfta til annars. Þess
vegna væri tölfræði um
forboða eða tölfræði um reglu í tíma-
röð jarðskjálfta leiðin til að spá.
Þegar íslenskir jarðskjálftafræð-
ingar, ásamt samstarfsmönnum á
öðrum Norðurlöndum, hófu saman
rannsóknir sem miða að jarðskjálfta-
spá árið 1988, tókum við þá ákvörðun
að leita eðlisfræðilegra skýringa á
forvirkni á undan jarðskjálftum.
Meðal helstu niðurstaðna er að við
getum ekki gengið út frá því að for-
boðar neinna skjálfta séu eins, ekki
frekar en að stórir skjálftar séu eins.
Tölfræði um skjálftaraðir eða for-
boða er því gagnslaus, nema sem
fyrsta skref í spárannsóknum. Við
verðum að rannsaka sérhvern hugs-
anlegan forboða fyrir sig til að skilja,
með hjálp mælinga og eðlisfræði,
hvað er að gerast niðri í jarðskorp-
unni á hverjum tíma og hverjum stað
og reikna út hvernig það muni
þróast, byggt á þekkingu á eðliseig-
inleikum skorpunnar.
Ég tel að með góðu og samfelldu
eftirliti muni verða unnt að vara á
gagnlegan hátt við stórum jarð-
skjálftum á Suðurlandi, bæði hvað
varðar áhrifasvæði og tíma. Þetta
byggi ég á fjölþjóðlegum rann-
sóknum á skjálftaspá sem fóru fram
á Suðurlandsbrotabeltinu á árunum
1988-2006. Ég hef gert grein fyrir
niðurstöðum rannsóknanna og þess-
ari staðhæfingu minni í bókinni
„Advances in Eart-
hquake Prediction“,
sem kom út hjá Sprin-
ger 2011. Jafnframt
skrifaði ég ásamt
Maurizius Bonafede og
Gunnari B. Guðmunds-
syni yfirlitsgrein um
rannsóknirnar í banda-
ríska tímaritið BSSA,
líka árið 2011. Ég
bendi líka í þessu sam-
bandi á kafla minn um
jarðskjálftaspá og
margt fleira í bókinni Náttúruvá á
Íslandi sem Viðlagatrygging Íslands
og Háskólaútgáfan gáfu út 2013.
Hvernig getum við spáð fyrir
um Suðurlandsskjálfta?
Það er líklegt að allir stórir jarð-
skjálftar á brotabelti Suðurlands
verði þar sem fyrir eru gamlar en
samlímdar sprungur, í flestum til-
vikum eftir stóra jarðskjálfta fyrri
alda og þúsalda. Flekahreyfing um
brotabeltið byggir upp spennu sem
leysist úr læðingi í nokkrum stórum
skjálftum dreift um beltið. Af sög-
unni að dæma getum við búist við að
þetta gerist að talsverðu leyti í röð
skjálfta sem stendur yfir í nokkrar
vikur, en heildarútlausn spennunnar
í beltinu geti tekið nokkra áratugi.
Sprungur í brotabeltinu sem geta
orðið vettvangur verðandi skjálfta
liggja í norður-suður stefnu, þvert á
beltið, og fáeinir kílómetrar milli
þeirra, sjá Mynd 1. Næstu jarð-
skjálftar verða líklega ekki á
sprungum skjálfta sem orðið hafa á
síðustu 100-200 árum, heldur á eldri
sprungum sem eru orðnar svo vel
samlímdar að við mælum ekki leng-
ur eftirskjálfta frá þeim. Við getum
ekki gert okkur vonir um að vita
hvaða sprunga verður næst fyrr en
þær fara að gefa frá sér mælanleg
merki um „endurvakningu“, einkum
smáskjálfta, líklega árum eða ára-
tugum áður en stór skjálfti verður á
þeim. Hún verður „virk“ á nýjan leik
vegna plötureksins og vegna þess að
háþrýstir vökvar neðan úr möttli
tæra eða veikja samlímingu hennar.
Og það er samspil milli þessara
tveggja þátta.
Þessa tæringu og staðbundna
áraun er hægt að mæla með upplýs-
ingum sem örsmáir skjálftar bera
með sér þarna að neðan. Mælingar á
fleiri þáttum í nærumhverfinu, sér-
staklega á landbreytingum, koma til
viðbótar.
Fyrsta skrefið í jarðskjálftaspá,
staðarspáin, kemur út úr greiningu á
smáskjálftum. Búast má við að það
verði mjög fljótlega ljóst úr þessari
greiningu og fleiri mælingum hve
sprungan sé stór og út frá því hvað
búast megi við stórum skjálfta. Við
getum ekki fullyrt að einmitt þessi
sprunga verði næst, en fyrst hún
gefur af sér nýtilegar upplýsingar til
að fylgjast með sér, þá verðum við að
meta og greina þróun hennar sam-
fellt, og bera hana saman við aðra
hugsanlega möguleika þegar fleiri
sprungur fara að láta á sér kræla.
Smám saman einbeitum við mæl-
ingum og samfelldum rannsóknum
að þeim sprungum sem við teljum
líklegastar fyrir næstu stórskjálfta.
Úr upplýsingum sem berast með ör-
smáum en tíðum skjálftum getum
við lesið hvernig sprungur vaxa, en
líka sagt hvernig staðbundin spenna
breytist eins og sjá má dæmi um í
mynd 2. Við reynum að finna lög-
gengi þeirrar þróunar sem er í
hverri sprungu fyrir sig og fram-
reiknum (extrapólerum) þróunina og
berum þann framreikning (skamm-
tímaspá) saman við það sem við
mælum í kjölfarið, t.d. næsta dag.
Með þessum hætti lærum við smám
saman betur á þá eðliseiginleika sem
ráða þróuninni, og framreikningar
okkar og spár batna.
Staðsetning, stærð, og líklegt
skemmdasvæði hins verðandi
skjálfta verður smám saman betur
ákvarðað og við eygjum líka von um
að þegar nær dregur stórum skjálfta
getum við sagt fyrir um tíma hans
með gagnlegri nákvæmni.
Rannsóknir á hverri
sprungu fyrir sig
Við sjáum í mynd 2 hversu ólíkur
aðdragandinn er að Suðurlands-
skjálftunum tveimur árið 2000. Ann-
ar verður þar sem spenna er orðin
mjög mikil, hin þar sem hún er þriðj-
ungi minni. Reyndar er spennu-
upplausnin fyrir 17. júní skjálftann
svo hæg og brotmörk skorpunnar
svo illa þekkt að það dugir ekki eitt
sér að reikna út hvernig sker-
spennan nálgast brotmörk til að spá
um tíma hans. Ragnar Slunga, sem
vann mynd 2 út frá upplýsingum frá
smáskjálftum, sá líka vísbendingar í
sömu gögnum um að komið hafði
fram óstöðugleiki á sprungunni
sjálfri skömmu fyrir útlausn hennar.
Þetta voru veikar vísbendingar en
þær verða mikilvægar þegar þær
eru bornar saman við skyndilega
Eftir Ragnar
Stefánsson
»Ég tel að með góðu
og samfelldu eftirliti
muni verða unnt að vara
á gagnlegan hátt við
stórum jarðskjálftum á
Suðurlandi.
Ragnar Stefánsson
1.700-2.000
km
Hekla
Hengill
-21.4° -21.2°
0 10 20
-21° -20.8° -20.6° -20.4° -20.2° -20° -19.8° -19.6°
64.2°
64.2°
64.2°
64.2°
64.2°
64.2°
1734 1896
1896
1784
1896
1732
1912
1706
1896
1784
1896
Jarðskjálftaspár
á grundvelli nýrr-
ar þekkingar
Að segja fyrir um jarðskjálfta
Saga Suðurlandsskjálfta frá 1700
Mynd 1 Svört strik tákna áætlaða sprungulengd og staðsetningu skjálfta frá 1700. Rauð strik tákna Suðurlandsskjálft-
ana tvo árið 2000 og vestar tvöfalda skjálftann 2008, sem oftast er kenndur við Ölfus. Það er meira að marka staðsetn-
ingu gömlu skjálftanna en áætlunina á sprungulengdinni. Það er líklegt að síðari tíma skjálftar komi inn á milli skjálft-
anna á þessu korti.
Vegagerðin undirbýr
vegalagningu yfir
Sprengisand! Upp-
hækkaðan, malbikaðan
veg í gegnum miðhá-
lendið! Víðáttan, víð-
ernið er það mikilvæg-
asta sem við höfum,
sem við getum fært
börnunum okkar og er
það sem ferðamaðurinn
sækir helst í. Við eigum ekki landið,
við erum bara umsjónarmenn þess.
Við þurfum að fara varlega í upp-
byggingu á þessum vegi. Hvar liggja
hagsmunir Íslands til lengri tíma?
Vænlegra væri að byggja upp betri
vegi í byggð og halda raski í lág-
marki. Ef við viljum verðmæta ferða-
menn, þá verðum við að gæta að há-
lendinu. Eftir svona vegarlagningu
koma kröfur um lýsingu, bens-
ínstöðvar, hótel og sitthvað fleira.
Hvað verður þá um kyrrðina, óspillta
náttúru, víðerni og víðáttuna?
Er ekki mál að vakna, bræður og
systur, áður en það verður of seint?
En í hvers þágu eru þessar fram-
kvæmdir?
Í auglýsingu er markmiðið að bæta
samgöngur milli landshluta, að bæta
aðgengi að miðhálendinu og styrkja
ferðaþjónustu. Í skýrslunni sjálfri er
minnst á virkjanir.
Hagsmundir Íslendinga
eiga auðvitað að vera í for-
sæti. Að auka aðgengi
þeirra að hálendinu er göf-
ugt markmið, en hálendið
er öllum opið nú þegar.
Það þarf jeppa til að kom-
ast þangað, en bátalaust
fólk kemst ekki út í eyjar
og símalaus maður getur
ekki hringt.
Er ekki aðgengi að
Þórsmörk takmarkað, að
Öskju, að Laugafelli, að Kverkfjöllum,
að Urðarhálsi? Á þá ekki að bæta það
með sömu rökum og hvar endar þetta
þá? Halda menn að aðdráttaraflið hjá
ferðafólki, íslensku eða erlendu, liggi í
hótelgistingunni, í matnum, í þjónust-
unni? Hvers vegna er gaman að
ferðast á Íslandi? Hver er upplifunin
sem ekki fæst annars staðar?
Leyfum meginlandi Evrópu að gera
það. Hver man stundarkorn af keyrslu
sinni milli Kölnar og Hamborgar svo
dæmi sé tekið? Ferðalag á Íslandi er
ljóslifandi í hugum gesta mörgum ár-
um síðar.
Eftir Ólaf B.
Schram
» Óbyggðirnar
í heild sinni eru
söluvara Íslands, ekki
einstakir staðir inni
á Sprengisandi.
Ólafur B. Schram
Er ekki mál að vakna,
bræður og systur?