Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Síða 70

Tímarit Máls og menningar
4■ Skoðanir á fagurfrceði
A yngri árum sínum velti Dostoéfskí
mjög fyrir sér „hlutverki kristninnar í
listum". Þessi áhugi á vandamálum fag-
urfræðinnar ber með sér áhrif Schillers,
sem var hugfanginn af valdi fegurðar-
innar í manninum og trú sinni á það að
fegurð og gæzka væru eitt. Eg held að
A. Grígorjef hafi einnig haft mikil áhrif
á Dostoéfskí, en þeir höfðu starfað sam-
an að útgáfu tímaritsins Vremja. Arið
1864 skrifaði Dostoéfskí í Vremja:
„Við trúum því að listin lifi sínu
eigin sjálfstæða lífi . . . List er
manninum alveg eins nauðsynleg
og matur og drykkur. Þörfin á
fegurð og sköpun er óaðskiljan-
leg frá manninum . . . Manninn
þyrstir í fegurð, og hann tekur á
móti henni skilmálalaust, einfald-
lega vegna þess að það er fegurð.“
„Fegurðin býr í öllu sem er heiibrigt
. . . Hún er samræmi og tryggir ró og
jafnvægi.“ „Fegurð," skrifar Dostoéfskí
í sömu ritgerð, „er þegar í eilífðinni...“
Rétt er benda hér á enn eina hugmynd
sem Dostoéfskí túlkaði síðar í bókinni
Djöflarnir: „Ef þjóð varðveitir með
sér fegurðarhugsjón, þá leiðir af því
að hún leitar heilbrigði og reglu, og
aðeins þetta tryggir þessari sömu þjóð
æðri þroska.“ „Mannkynið getur lifað
án vísindanna," lýsir Verkovenskí eldri
yfir í sömu bók, „og án brauðs; en án
fegurðar getur það ekki lifað. I þessu
er allur leyndardómurinn og gjörvöll
saga mannkynsins." Holdgun hugsjónar-
innar, möguleikinn á að gera hana að
sögulegum veruleika, er „tryggð", að
því er Dostoéfskí taldi, með þeirri stað-
reynd að fegurð er fyrir hendi í veröld-
inni. „Þjóðunum er stjórnað," segir í
Djöflunum, „af mætti sem enginn
veit eða skilur hvar á upptök sín.
Þetta . . . er það sem heimspekingarnir
kalla lögmál fegurðar eða siðferðis; ég
kalla það einfaldlega leitina að Guði.“
Siðræn reynsla virðist jafndulræn í
innsta eðli sínu, að því leyti sem hún
beinir sálinni til Guðs. I drögum að
skáldverkum Dostoéfskís, sem hafa ný-
iega verið gefin út, getur að lesa þessi
orð: „Heilagur andi er beinlínis fegurð-
arskynjun, spámannleg vimnd um sam-
ræmi og þannig staðföst leit eftir því.“
Trúarleg túlkun listrænnar reynslu
sigrast á öllum freistingum veraldarinn-
ar, mildar ranglæti hennar og gefur
menningunni í heild trúarlega merk-
ingu. í þessu er ekki einfaldlega fólgin
viðurkenning á menningunni; þetta er
trúarleg helgun menningarinnar, fyrsta
skrefið til upphafningar hennar. I Rúss-
iandi hafði aðeins Búkarjef ábóti látið
slíkar hugmyndir í Ijós á undan Dosto-
éfskí, en eftir daga Dostoéfskís varð það
að meginviðfangsefni í söguskoðun og
söguheimspeki að finna leiðir til að skilja
menninguna trúarlegum skilningi og
gefa henni trúarlegt inntak, menningu
sem hafði vaxið upp úr „blindri" at-
burðarás sögunnar. — Með öðrum orð-
um fengust menn við vandamálin sem
samtvinnast helgun menningarinnar.
Sjálfur bar Dostoéfskí einkenni þessara
tilrauna með því að hann viðurkenndi
að lykillinn að upphafningu og helgun
menningarinnar felst í henni sjálfri,
hvílir á djúpi menningarinnar, og aðeins
syndin hindrar okkur í að sjá hann.
Þetta er „kristin eðlishyggja" sem svo
mjög leitaði á Dostoéfskí.
Samt sem áður tók hann snemma að
draga það í efa að „fegurðin mundi
frelsa heiminn". Hann skrifaði sjálfur
að „hugmyndin um fegurðina hefur
óhreinkazt í mönnunum". „Eg er níhíl-
272