Feykir - 19.12.1990, Blaðsíða 17

45/1990 FEYKIR 17
Hnupl á Sauðá
Kafli úr nýrri bók Hannesar Péturssonar
Ululi af seinustu bæjarhúsum á Sauðá.
Ljósm.: Kristján C. Magnússon.
í bókinni Frá Ketubjörgum
til Klaustra eftir Hannes
Pétursson, scm Sögufélag
Skagfirðinga hefur nýverið
gefið út. er að finna alls 18
þætti og greinar um mannlíf
og atburði fyrri tíðar. Hér
birtist brot úr einum þátt-
anna. sem nefnist „Hnupl á
Sauðá — dæmi um heimilda-
brenglun.” Þar greinir höf-
undur frá peningahnupli á
Sauðá i Borgarsveit árið 1841
og rekursíðan dæmi. hvernig
trúverðug samtímaheimild, í
þessu tilfelli Saga frá Skag-
firðingum, getur misfarið
sannleikann í sumum atriðum,
þótt höfundur hefði átt að
vera málinu kunnugur.
Hér verður gripið ofan í
þáttinn. þar sem greint er frá
atburðum:
II
Hjónin Bergþór Jónsson
og Jóhanna Skúladóttir
bjuggu á Sauðá í Borgarsveit
árin 1819-41. Þau höfðu góð
efni og áttu einn son barna.
Skúla. sem síðar bjó á
Meyjarlandi og í Kálfárdal,
merkismaður og skáld.
Dag nokkurn litlu fyrir
krossmessu 1841 komu vinnu-
maður einn og vinnukona
Bergþórs bónda ríðandi til
Sauðár utan frá Skarði. Þau
sprettu af hestum sínum fyrir
utan vállargarð, en fóru ekki
heim alla götu, heldur tóku
að vinna á túninu utan við
bæinn. Þau sáu jarpskjóttan
liest standa á hlaðinu, og eftir
skamma stund liðna kom
maður út úr bænum, tók
hestinn og reið af stað ofan
mýrarnar og fram á leið.
Hjúin þóttust bera kennsl á
Björn nokkurn Kristjánsson
sem og reyndist rétt vera
ungan mann er ólst upp á
Fagranesi hjá séra Jóni
Reykjalín, en var nú til
heimilis á Ríp. Björn þessi
hafði dvalizt tvö ár á Sauðá
hjá Bergþóri og Jóhönnu og
fermdist fyrra árið sitt þar.
Nú var hann sextán vetra.
Dag þennan reið Bergþór að
Veðramóti í Skörðum (þangað
flutti hann bú sitt vorið ‘41)
og var engin manneskja inni
við á Sauðá, né heldur mun
neinn hafa verið í augsýn úti
við þar. fyrr en hjúin komu
sem fyrr getur.
Stuttu síðar en Björn
Kristjánsson reið úr hlaði á
þeim jarpskjótta, kont Berg-
þór heini og fregnaði grun-
samlega mannaferð. Hann
varð þess vís að farið hafði
verið í læsta kistu sent hann
átti í bæjardyralofti og tekin
úrhenni budda sem í voru 10
spesíur eða svo. Einskis
saknaði hann úr búi sínu
annars en þessara peninga.
þegar hann gætti að. Berþór
veitti nú komumanni eftirför
án tafar og náði tali af
honum. En áður en segir frá
fundum þeirra skal sögunni
nánar vikið að ferðum og
tiltektum Björns Kristjáns-
sonar þennan dag.
Séra Jón Reykjalín fékk
veitingu fyrir Ríp í marz-
mánuði 1839 og fluttist það
ár frá Fagranesi, þótl
eftirmaður hans tæki ekki við
brauðinu fyrr en vorið 1840.
Stuttu fyrir krossmessu 1841
var séra Jón á ferð þar ytra.
Björn var með honum. en
reið einsamall að Sauðá.
þegar hann sneri utan að
aftur. og hugðist finna að
máli Skúla Bergþórsson.
Hann kom að mannlausum
húsum og féll við það í
freistni: honum datt í hug að
stela peningum, því hann
hugsaði að Bergþór ætti þá
til, hafði líka veitt því
eftirtekt, þegar hann dvaldist
á Sauðá, að bóndi geymdi
peninga í kistu einni í
bæjardvralofti.
Björn gekk nú fyrst um í
baðstofunni. en tók þar
ekkert. fór síðan upp.
Gólfltlerinn yfir stigagatinu
lá aftur. en varólæsturog þ\ í
til engrar fyrirstöðu. Björn
fann lykil að kistunni undir
sæng í rúmi, lauk henni upp
og fann þar peningabuddu
þá sem fyrr er nefnd, tók
hana, læsti kistunni. lagði
lykilinn á sinn stað undir
sænginni og reið svo úr hlaði.
Aldrei hafði piltur þessi verið
við þjófnað kenndur né
dómur fallið á hann fyrir
önnur afbrot.
Björn stefndi nú heim til
sín að Ríp með buddusilfur
Sauðárbónda. Fyrir það
ætlaði hann að kaupa sér
byssu, en ekki gaf hann sér
þó að eigin sögn seinna tíma
til að telja peningana og vissi
því ekki hve stór sjóðurinn
væri.
A heimleið kom Björn að
Keldudal. Þar bar saman
fundum hans og Ara Ara-
sonar bónda og stúdents á
Flugumýri. Hafði Ari riðið
um daginn út í Hegranes og
tekið með sér byssu til þess að
skjóta fugla á leiðinni. Þegar
Björn sá hjá honum skot-
vopnið. lagði hann fölur á
það, en ekki varðafkaupum,
því Birni heyrðist á Ara að
gripurinn ætti að kosta 9
spesíur, en hann taldi sig eigi
hafa meira fé undir höndum
en 6 spesíur. Einnig var til
hindrunar, að Ari kvaðst
ekki geta átt við Björn sjálfan
um slík kaup, heldur yrði
húsbóndi hans til að koma,
nefnilega séra Jón Reykjalín.
Nú er að segja frá Bergþóri
á Sauðá. Hann veitti Birni
þegar eftirför, eins og fyrr
greinir, og reið í garð á Ríp.
Þá var pilturinn ókominn
þangað frá Keldudal, en svo
skilaði hann sér heim. Séra
Jón var einnig ókominn úr
ferð sinni að Fagranesi.
Bergþór heimtaði að prestur
yrði sóttur tafarlaust og lét út
hesta sem brúkaðir skvldu í
því skyni. Birni tók nú ekki
að lítast á blikuna, vék
Bergþóri afsíðisá einmæli og
játaði fyrir honum yfirsjón
sína, rétti honum budduna
með öllu sem þar átti að vera
og bað hann fyrirgefningar á
athæfi sínu.
Bergþór mun ekki hafa
kært þjófnaðinn á Sauðá.
Sýslumaður fékk þó spurn af
honum og taldi sér skylt að
rannsaka málið. Hann setti
aukarétt á Sauðá 27. janúar
1842 og aftur að setri sínu í
Enni tveim dögum seinna.
Yfirheyrðir voru ekki aðrir
en Bergþór bóndi. hjú hans
tvö sem við söguna komu.
Björn Kristjánsson, þá smali
í Geitagerði hjá Reynistað.
og Ari stúdent á Flugumýri.
Eftir framburði þessa fólks er
tekin saman frásögnin hér á
undan.
Birni Kristjánssyni var
settur verjandi, Jón Jónsson
hreppstjóri í Miðhúsum í
Oslandshlíð. sem oft gengdi
lagastörfum í héraði. Hann
lagði fram skrillega vörn sína
í málinu fyrir aukarétti í Enni
síðsumars (12. september).
Hún var stutt, enda sakar-
efnið ekki tlókið. Verjandi
heldur að sjálfsögðu til haga
málsbótum skjólstæðings síns:
að hann hnýstist ekki í
budduna sem hann tók
leynilega á Sauðá og vissi því
ekki hve mikið hún geymdi af
peningum; að hann skilaði
þýfinu óþvingaður og frið-
mæltist við eigandann. „Þessi
tiltekt drengsins virðist mér
sem barndómslegt og fávizku
glappæði” svo. Verjandi
minnir á að skjólstæðingur
sinn hafi ekki unnið neinar
skemmdir á Sauðá þegar
liann fór þar í hús. hafiekki á
sér orð fyrir ófrómleik né
verið sektaður áður og hann
sé enn þá ómyndugur piltur.
Hitt er langsóttara í vörninni,
að buddan væri Iíkt sem ”á
götu þeirra, sem ófróma lund
hafa”, því hún var í læstri
kistu og lykillinn geymdur í
felustað, eins og áður hefur
komið fram. Verjandi lagði
málið í dóm með þeim orðum
að „Birni Kristjánssyni hæfi
meðhald af réttinum, í því
tiliiti. að honum veitist sá
vægasti dómur, sem þessu
hans broti samkvæmt eðli
þess veitast kann”.
Lárus sýslumaður Thoraren-
sen kvað upp dóm í málinu
daginn eftir. Sekt Björns var
fullsönnuð eftir framburð
hans sjálfs og annarra, og
þóttu 15 vandarhögg hæfileg
refsing „eftir kringumstæð-
unurn” og með hliðsjón af
þeim málsbótum sem áður
getur. Sakborningi var gert
að greiða „allan af málinu
löglega leiðandi kostnað”,en
þegar til átti að taka reyndist
ekki eyrisvirði að hafa úr
þeirri átt og var kostnaður-
inn greiddur úr svonefndum
jafnaðarsjóði amtsins. Sýslu-
maður kvittaði fyrir viðtöku
greiðslunnar með bréfi II.
apríl 1843, og lauk þá vafstri
þessu öllu.
I næsta kafla þáttarins er
fjallað um uppruna Björns
Kristjánssonar og feril fram
til þessa, en síðan tekin til
samanburðar frásögn Einars
Bjarnasonar á Mælifelli í
Sögu frá Skagfirðingum. Þar
segir:
Lárus sýslumaður reið frá
Reynistað út að Sauðá og
þingaði í máli stráks þess, er
Björn hét Kristjánsson, Bjarna-
sonar í Rugludal, er þar
hrapaði í Blöndugili á
hjarnfönn til bana. Móðir
Kristjáns var Þuríður systir
Þorsteins Ingjaldssonar, sem
oft hefir getið verið, en móðir
Björns yngra var Sigríður
Benediktsdóttir, Pálssonar
silfursmiðs á Steinsstöðum.
Hafði Jón prestur Reykjalín
fóstrað Björn í æsku. en
Björn launað honum því illu,
er hann mátti orka. Var
Björn eitt sinn á vist hjá
Bergþóri bónda á Sauðá, en
nú var hann á flakki. Flutti
Bergþór sig um vorið (1841)
frá Sauðá að Veðramóti. en
Sölvi Guðmundarson tók
aftur Sauðá og var hann
orðinn hreppstjóri. Reið
Bergþór einn dag með hyski
sínu til Veðramóts að vinna á
túni, en Skúli sonur hans
gekk til sauða um daginn.
Var ei manna heima að
Sauðá nema launsonur Berg-
þórs, er Jón hét, er hann átt
hafði með Fannlaugarstaða-
Guðrúnu og vará barnsaldri.
Kom þá Björn til Sauðárdag
þennan og varð þess brátt
vís, að enginn var heima
nema Jón; reif hann sig þá
inn í stofu og hræddi barnið
til að vísa sér á kistulykla
Jóhönnu konu Bergþórs;
komst hann svo í fatakistu
hennar, fann þar peninga-
buddu, tók hana og fór burt
skyndilega. Kom Skúli heim
litlu síðar og varð vís um
komu Björns og tiltektir.
Reið hann þá í skyndingu til
Veðramóts og sagði föður
sínum, hvernig komið var.
Brá þá Bergþór við og veitti
Birni eftirför og náði honurn
fram á Húsabökkum, kallaði
hann á einmæli og heimti af
honum pyngju konu sinnar
og fékk hana um síðir. Gekk
svo frá honum og hélt á
pyngjunni í hendi sinni.
Mælti þá maðureinn til hans,
er nærri stóð: „Hvað hefir þú
þarna, lagsmaður?” Bergþór
mælti: „Það eru skeljar.” Og
var ei lleira um þetta rætt.
Ekki klagaði Bergþór, en þó
komst þetta fyrir sýslumann.
og þingaði hann nú um þetta.
Lézt Björn mundi ófrægja
Bergþór, en hvorki dugði
hann til þess né að þræta. og
meðgekk. Dæmdi sýslumaður
hann og lét liýða veturinn
eftir, rak hann svo burt
vestur í Húnavatnssýslu á
þann hrepp, er hann var
borinn í.