Feykir - 06.12.1995, Qupperneq 5

43/1995 FEVKlR 5
Trippamálið fræga
til umfjöllunar í nýútkominni bók frá Hólum
Hrossin á þessari mynd eru á beit í austurhlíðum Þverárfjalls og á mun betri haga en trippi
Skagfirðinga fengu undir það síðasta í Grjótlækjarskál við Öxnadalsheiðina.
Bókaútgáfan Hólar hefur sent frá
sér bókina Falsarann og dómara
hans, eftir Jón Hjaltason sagn-
frœðing. Þetta eru fimm sögu-
þœttir úr fortíð. Er þar meðal
annars fjallað um hið hrœðilega
trippanuíl sem var eitt umtalað-
asta sakamál Norðanlands á öld-
inni sem leið. Aðdragandi þess
var sá að haustið 1870 söknuðu
Skagfirðingar hrossastóðs er ekki
skilaði sér affjalli. Þegar hross-
infundust loks upp á heiði voru
þau dauð eða deyjandi. Hér er í
fyrsta skipti reynt að daga upp
óbjagaða mynd af þessum at-
burðum, byggða á dómbókum og
öðrum frumgögnum. Tíundaður
er aðdragandi þess að Oxndœlir
losuðu sig við hrossastóðið lengst
upp á heiðar og spurt; var til-
gangurinn sá aðfyrirkoma því?
Fjallað er ítarlega utn nuílarekst-
urinn yfir Hörgárdœlingunum er
ráku stóðið og hvernig trippamál-
ið breyttist öðrum þrœði í það að
verða deila á milli Eyfirðinga og
Skagfirðinga um það hvorirfœru
betur (eða verr) með skepnur.
Hér á eftir kemur brot úr kaflan-
um er segirfrá því þegar hrossin
voru rekin upp á heiðina.
Þettabyrjaði allthaustið 1870.
Eða var það kannski miklu fyrr
þegar alfaðirinn skóp tröllslegan
hálendishrygginn milli Skagafjarð-
ar og Eyjafjarðar og frumherjar Is-
lands deildu með sér rösklega tólf
kílómetra langri Öxnadalsheiðinni
þannig að Grjótá var látin skipta
heiðarlandinu á milli Silfrastaða í
Blönduhlíð og Bakka í Öxnadal?
Silffastaðaaffétt var lítil og affétt-
arpeningur Blöndhlíðinga fljótur
að naga haglendið til rótar. Þegar
stóðin leituðu til baka, út á Hörgár-
dalsheiði eða jafhvel niður í blóm-
lega Blönduhlíð, vom þau jafn-
harðan rekið norður á heiðina aft-
ur. Austan megin var hinsvegar
engin varðstaða og landið mun
grasgeftiara.
Slæmt árferði
Frjósemi jarðar gerðist þó aldrei
meiri en veðrátta leyfði. Sumarið
1870 hafði grasvöxtur verið í
minnsta lagi um framanverðan
Öxnadal, sérstaklega á Gili þar
sem hinn 47 ára bóndi Magnús
Magnússon bjó með fertugri konu
sinni, Sæunni Pétursdóttur, og 6
ára gömlum syni, Magnúsi litla.
Jöró hafði kalið illa um vorið og
bithagi reynst býsna snöggur sum-
armánuðina. Heyskapurhafði skilj-
anlega gengið illa í þessu árferði
sem kom sér því verr að um þessar
mundir var tvíbýli á Gili. Ekki
bætú úr skák að undir haust gerðist
æði hrakviðrasamt; gekk aó með
blindbyljum á fjöllum og krapa-
hríð í sveitinni.
Þetta árferói varð ekki til að
gera stóóhrossum Skagfirðinga
vistina uppi á heiðum fysilegri og
áður en langt um leið voru þau
hlaupin í engi og tún Öxndæla.
Þau höfðu reyndar verið til vand-
ræóa allt sumarið. Benedikt Jónas-
son, bóndi á Einarsstöðum, hafði
um vorið verið tæpa viku til grasa
á Öxnadalsheiði í Bakkaselslandi
og haföi hann þá talið hér um bil
30 trippi og stóðmerar á heiðinni er
alltaf sóttu norðurá. Hafði
Bakkaselsbóndinn nær því daglega
þurft að reka þau af sér, en einu
sinni eóa tvisvar hafði Benedikt
gert það fyrir hann þennan tíma
sem hann var að tína grös á heið-
inni. Benedikt var í litlum vafa um
að stóóið væri sending að vestan.
Stundum höfðu hrossin jafhvel
sloppið í töðu Öxndæla og nagað
hús þeirra áður en náðist að reka
þau upp á afréttina aftur; „.... eg
ætla þaö einsdæmi, sem og betur
fer, að jafhmargir menn í einni
sveit, sem þessir stóðeigendur í
Skagafirði em, skuli hafa, þrátt fyr-
ir allar aðvaranir, bænir og bend-
ingar, látið skepnur sínar ganga
svo mjög á öðrum og gjöra þeim
svo óbætanlegan skaða, og það
með svo algjörðu skeytingarleysi,
eða réttara sagt ásettu ráði, að þeir
hafa rekið stóó sitt jafhharðan
norður aftuffúllyrti sér Amljótur
Ólafsson á Bægisá og dró hvergi
af.
Vaknað upp við hnegg
Nálægt höfuðdegi (29. ágúst)
var ágangur hrossanna orðinn
óþolandi. Karlamir snýttu sér og
bölvuðu þeim hátt og í hljóði; há-
bjargræðistíminn var ekki til þess
að standa í stóðrekstmm fyrir
Skagfirðinga en hjá því varð ekki
komist frekar en endranær þegar
þessi sending kom ofan af heið-
inni. Bóndinn í Bakkaseli, Jónas
Sigurósson, fékk son sinn Tómasúl
að ná hrossunum saman og við
annan mann rak hann þau vestur á
Krossland á Silfrastaðaaffétt. En
þau tóku fljótlega að leita ofan í
Skagafjöróinn og vom þá rekin úl
baka norður í Skógahlíð, vestan til
á Öxnadalsheiði. Skagfirðingar
vildu ekkert frekar en nágrannar
þeirra í Öxnadal hafa stóðið í tún-
unum hjá sér. Það má telja næsta
víst að þetta hafi verið sami hrossa-
hópurinn og átti síðar eftir aó bera
beinin í Grjótlækjarskál.
Aðeins örfáum dögum eftir að
Tómas í Bakkaseli hafði rekið stóð
Skagfirðinga upp á Silfrastaðaaf-
rétt vaknaói Magnús bóndi á Gili
upp við hnegg; hrossin vom kom-
in aftur. Nú vom góð ráð dýr;
engjamar ekki nema hálfslegnar
og taðan ennþá aö hrekjast á tún-
inu. Magnús hafði hugsað sér aó
setja svipað á og næstliðinn vetur,
í kringum 26 ær. Auðvitað hefði
ekki verið lakara að hafa æmar 30
en heyskapurinn hafði gengið mið-
ur vel, lítið úthey komið í hús og
tuggan af túnskákinni, sem ætluð
var einu kú heimilisins, enn ekki
annað en hrakinn mddi og það sem
aórar skepnur fúlsuðu við. Hross
Blöndhlíðinga ógnuðu þessum á-
formum bóndans þar sem þau
stóðu í engjunum og moðuðu í sig
vetrarforða sauðfjárins. Magnús
svipti af sér ábreiðunni og
smokraði sér í föt Hann varð aó
koma þessum ágangspeningi af
höndum sér.
Afdrifaríkur dagur
Nokkm fyrir hádegisbil kom
Magnús í Bakkasel meö skag-
firsku trippin er höfðu verið aó
angra hann, skildi þau efúr hjá
Jónasi bónda Sigurðssyni og reið
ffarn í Seldal og Almenning í leit
að fleiri aðkomuhrossum. Þegar
Magnús kom til baka fékk hann
léðan fylgdarmann hjá Jónasi
bónda að hjálpa til við að koma
hópnum upp á Öxnadalsheiði. Með-
reiðarsveinninn var tvítugur sonur
Bakkaselsbóndans og hét Jónas
eins og faðirinn.
Þetta var sunnudaginn 4. sept-
ember.
Jónas yngri var aðeins hjú föð-
ur síns og ekki enn kominn í tölu
fúllorðinna. Hann vaið að hlýða og
beygja sig fyrir boði föður síns um
að fara með reksturinn. Síðar um
daginn, þegar Jónas oróaði það við
Magnús að reka hrossin vestur yfir
Grjótána eins og vani var þeirra
Öxndæla, og jafnvel ofan af heið-
inni, kvaðst Gilsbóndinn æúameð
þau í Víkingsdal og tjóaði þá ekki
fyrir tvítugan „piltinn“ að mögla
enda ósennilegt að hugur hans hafi
staðið úl þess.
Tvímenningunum gekk greið-
lega upp á heiðina. Hrossin, sem
vom 30 eða 31 talsins að því er
Magnús minnú síðar við yfir-
heyrslur, vom þæg, færð góð og
veður bjart A heióinni hafói snjó-
inn rifið og lá að mestu í dældum
og giljum. Þegar tvímenningamir
komu þar sem Gijótáin og Heiðará
renna saman stigu þeir af baki og
skildu klárana eftir. Þaó var farið
að halla degi og komió svolítið
fjúk.
Sem fyrr réði Magnús ferð.
Hann bar seinna fyrir rétú að hafa
heyrt „að drag lægi úr Grjótárdaln-
um yfir skarð niður í Víkingsdal-
inn“ sem hann hefði þó aldrei far-
ið sjálfúr. Eftir drjúga göngu fram
Grjótárdal komu þeir félagar loks-
ins auga á skarð upp úr dalnum.
Alls hugar fegnir og að eigin sögn
sannfærðir um að þetta væri rétta
leióin yfir í Víkingsdalinn ráku
þeir hrossin yfir grýtt dragið, ffam
á stall vestanmegin og niður ný-
fallinn dúnmjúkan snjóinn er faldi
hjamfönnina undir. Hrossunum
gekk illa að fóta sig á fferanum og
grá meri, sem fór síóust fram af
stallinum, missú fótanna „og snéri
hausinn ýmist upp eða niður á
hryssunni þangað úl hún var kom-
in niður af fönninni“. Magnús
fylgdi á eftir hrossunum nióur
brekkuna, greip í herðatoppinn á
gráu merinni og hjálpaði henni á
fætur afúir en að sögn hans átú hún
erfitt með aö reisa sig upp vegna
þess hversu nýfallinn snjórinn
hafði hlaðist að henni. Þama neðst
í fannbreiðunni skildu þeir við
hrossin og snem heim á leið.
Vinnumanninum órótt
Veður fór hríðversnandi með
fjúki og hvassviðri og var ekki
nokkur leið að sjá niður í dalinn.
Haustmyrkrið grúfði yfir honum
og faldi þann skelfilega sannleika
að tvímenningamir voru alls ekki
staddir efst í Víkingsdalnum held-
ur í Grjótlækjarskarði, nokkru
vestar. En höfðu tvímenningamir
villst eóa var þetta kaldur áseúiing-
ur þeirra að koma hrossunum í
sjálfheldu og verða þannig að eilífú
lausir við átroðning þeirra? Jónas
viðurkenndi að hann hefði að vísu
ekki „getað séð almennilega lands-
lagið vegna dimmu, en sér hafi
samt sýnst vera slétúendi fyrir neð-
an...og hafi sér sýnst trippunum
vera alveg óhætt þama sem þau
vom skilin efúr því sér hafi sýnst
fyrir neðan fönnina vera melar og
þar fyrir neöan grasrimaf‘. Magn-
ús tók í sama streng; hann hefði
verið sannfærður um að þeir væm
staddir í Víkingsdalnum. Honum
hefói ekki komið úl hugar að reka
trippin neitt neðar í dalinn enda
talið víst að hrossin, sér í lagi stóð-
meramar, myndu leita niður eftir úl
haglendisins sem honum sýndist
grilla í neðar í hlíðinni og vissi að
átú að vera efst í Víkingsdalnum.
Um nótúna versnaði veðrið enn
og alla vikuna fram á laugardag
var einlægt mikil snjókoma til
fjalla og í þrjá daga varð ekki stað-
ið við slátt í dalnum íyrir snjó-
krapa. En unga vinnumanninum í
Bakkaseli, Jónasi Jónassyni, var
órótt. Hreúð hafði verið langt og
kannski höfðu þeir ekki skilið
hrossin eftir á sem bestum stað.
Þegar hann bar upp áhyggjur sín-
ar við Magnús á Gili svaraði bónd-
inn „að það væri komið sem kom-
ið er með þau“.
Skagfirðingar Sauðárkróksbúar
Safnahús Skagfiróinga og Leikfélag Sauðárkróks bjóóa til dagskrár
í Bifröst laugardaginn 9. desember kl. 16,00,til heiðurs
rithöfundunum
Guðmundi Halldórssyni frá Bergsstöðum
og
Guðmundi L. Friðfinnssyni frá Egilsá
Meóal annars veróa afhent málverk af þeim nöfnum eftir Kristinn G.
Jóhannsson og flutt efni úr bókum þeirra.
Kaffiveitingar.
Aógangur ókeypis.
Safnahús Skagfirðinga Leikfélag Sauðárkróks.