Norðurslóð - 14.12.1982, Qupperneq 10

Gömlu kirkjurnar í Svarfaðardal:
Erindi dr.Kristjáns Eldjárns fluttvið hátíðarmessu í Tjarnarkirkju 18. júlí
sæmandi að búa við slíkt lengur,
ekki síst þar sern timburkirkjur
voru þá á Urðum og Upsum.
Var þá drif'ið í því að halda
áfram því verki sem séra Krist-
ján Þorsteinsson, gamall og
þreyttur, liafði þegar undirbúið,
að reisa veglega timburkirkju á
Völlum og var hún fullbyggð
1861, og stendur sú kirkja enn
og standa mun.
Þarna höfðu þá gerst athyglis-
verð tíðindi hér í dalnum. A
einum áratug, 1850 - 60, höfðu
þrjár af fjórum torfkirkjum
hnigið til foldar og timburkirkj-
ur risið í þeirra stað. Hið sama
gerðist hinsvegar ekki um
Tjarnarkirkju í þessari lotu.
Ástæðan til þess er áreiðanlega
sú, að torfkirkjan þar var yngri
en hinar, byggð 1852 - 53, eða
eftir að flestir söfnuðir voru
hættir að reisa torfkirkjur og
eftir að búið var að byggja
timburkirkju á Urðum. Varla
var von að menn rykju í að
byggja nýja kirkju fyrr en eftir
nokkra áratugi. En þar kom þó
fljótlega að hið sarna gerðist hér
á Tjörn og á hinum kirkjustöð-
unum. Um 1880 fóru sóknar-
menn og prestur hér, sem þá var
séra Kristján Eldjárn Þórarins-
son, að hugsa til byggingar
nýrrar kirkju, árið eftir 1891 var
torfkirkjan rifin, þótt ekki væri
hún orðin þrítug, og af mikilli
atorku byggð timburkirkja sem
vígð var á hvítasunnudag. 5.
júní 1892, kirkjan þar sem nú
erum við, níræð á þessu sumri.
Þar með var lokið torfkirkna-
öld í þessari sveit, og sú þróun
um garð gengin, sem í stóruni
dráttum hafði farið fram um allt
land á sama tímaskeiði. Nú var
það aldrei ætlun mín að halda
hér fyrirlestur um kirkjurnar í
Svarfaðardal, en mér hefur þó
fundist ástæða til að rifja upp
þessi fáu atriði hér í dag. Vil ég
þá minnast þess með þakklátum
huga að Valdimar V. Snævarr
tók á sínum tíma saman ritgerð-
ir um allar kirkjunar fjórar, þar
sem miklu ítarlegar er um
byggingarsögu þeirra fjallað. í
þeim eru meðal annars fróð-
leiksmolar, sem Valdimar fékk
hjá gömlum mönnum en ekki er
að finna í öðrum heimildum,
sem þó eru uppistaðan, og er
slíkt alltaf mikils virði. Vel sé
Valdimar fyrir ræktarsemi hans.
Það er gaman að veita því
athygli, að þegar Urðakirkju og
Upsakirkju tók upp af grunni
sínum árið 1900 og þær breyttust
í spýtnabrak, þá stóðu Valla-
kirkja og Tjarnarkirkja veður-
ofsann af sér að mestu leyti. Það
sem þarna gerði gæfumun held
ég að hafi verið að þær tvær voru
seinna byggðar og fyrra kirkju-
fokiðáUpsum 1857 hefur kennt
mönnum nauðsyn þess að festa
þessi nýju hús rammbyggilega á
grunninum.
Sú saga er sögð, að þó að
Tjarnarkirkja, sem var aðeins
átta ára þegar aldamótarokið
dundi yfir, fyki ekki út í veður
og vind, þá skekktist hún eigi að
síður allmikið og hallaðist mjög
til norðurs. En nokkru síðar
gerði hvassviðri af norðri, sem
reisti hana við aftur og færði upp
á grunninn. Þetta lætur í eyrum
eins og þjóðsaga eða jarteikn úr
helgisögn, en geymir þó eflaust
einhvern sannleik. Og vissulega
má líta á það sem tákn, tákn
þess að þessi kirkja eigi að vera
hér, eins og vafalítið hefur verið
frá upphafi kristni, hérá þessum
grunni, æðri máttarvöld vilji að
svo sé.
Og það má jafnvel því fremur
líta svo á að þessi kirkja hafi
aldrei bráðfeig verið, að vitað er
að steðjað hafi að henni hættur
sem afdrifaríkari hefðu getað
orðið en foráttuveður. Með
þessu á ég við hættuna sem
mörgum kirkjum víða um land
hefur verið búin af tilhneiging-
unni til að leggja kirkjur niður,
til að fækka kirkjum, byggja
eina stóra kirkju í staðinn fyrir
tyær eða jafnvel fleiri litlar.
Ástæðurnar fyrir þessu eru
augljósar og skiljanlegar, ein er
til dæmis fólksfækkunin í sveit-
unum, sem sumsstaðar hefur
nálgast landauðn, ný og full-
komin samgönguskilyrði, en
margt fleira kemur til, og má
nefna að mönnum hefur fundist
praktískara og nútímalegra að
hafa eina stóra, nýja kirkju
heidur en að leggja kostnað í að
halda við tveimur litlum og
gömlum. Sumsstaðar hefur
þessu verið hrundið í fram-
kvæmd og þá jafnvel með þeirri
málamiðlun að ný kirkja hefur
verið byggð einhversstaðar milli
tveggja gamalla, sem lagðar
hafa verið niður, kannski næst-
um því að segja úti á víðavangi
eða bersvæði, ekki heima við
neinn bæ. Fyrir minn smekk er
þetta óviðfelldið og mér finnst
að það hljóti að taka langan
tíma að þvílíkt guðshús í útlegð
ávinni sér það líf og þá helgi sem
maður skynjar og á að skynja í
kristinni kirkju. Guðshúsin eiga
að vera sem næst mannabústöð-
um, eins og þau voru líka ætíð
fyrr á tíð, undantekningarlaust.
Strandarkirkja er sér á parti,
hún stendur á einmanalegum
stað, en það erekki af því að hún
hafi verið hrakin úr mannheimi,
heldur af því að náttúruöflin,
uppblásturinn í Selvogi, hrakti
mannfólkið burt af staðnum, en
kirkjan ein stóðst raunina og
þraukaði á sínum fornhelga
grunni.
Mörgum hefur blöskrað að
fjórar kirkjur skuli hafa verið og
séu reyndar enn í ekki stærra
héraði en Svarfaðardalur er. Og
satt er það að skammt er þeirra í
milli, svo að óvíða sést annað
eins. Það er því síst að undra að
sú hugsun hafi komið upp að hér
væri réttast að grisja nokkuð.
Skömmu eftir að séra Jón
Bjarnason Thorarensen, sem
hér var prestur 1846 - 69, kom
til brauðs síns, fór hann fram á
að þegar séra Baldvin á Upsum
dæi yrði Upsasókn sameinuð
Tjarnarsókn og Upsakirkja lögð
niður og bauðst um leið til að
byggja nýja timburkirkju á
Tjörn, ,,en anstændig Kirke“,
eins og hann segir. Á þetta
féllust yfirvöld, en þá risu
sóknarmenn á Upsum til varnar
kirkjunni og báðu biskup að sjá
til þess að hún mætti haldast
eins og verið hefði um aldir.
Buðust þeir til að hjálpa presti til
að byggja nýja kirkju á Upsum
og lofuðu að halda henni við.
Allir valdamenn landsins studdu
Upsamenn í þessu ogfengu þeir
vilja sínum framgengt, enda
sætti séra Jón sig við þau mála-
lok þegar til kom. Eina afleið-
ingin varð sú að þetta flýtti fyrir
því að torfkirkjan gamla var
rifin og timburkirkja byggð á
Upsum 1853 - 54.
Þetta er sjálfsagt gott dæmi
um tryggð safnaðar við kirkju
sína, en vitanlega kemur þar
einnig til greina að fólki á Upsa-
strönd þótti langt að strekkja
alla leið fram í Tjörn til að sækja
guðsþjónustu.
Þessi hugmynd séra Jóns um
sameiningu tveggja kirkna er
býsna snemma á ferðinni og sér
á parti. Hitt er annað mál að
löngu, löngu síðar, eftir að fólki
jafnvel fækkaði fremur en hitt
og samgöngur bötnuðu til stórra
muna, hefur þessi gamla hug-
mynd eitthvað látið á sér kræla,
ef til vill í nokkuð annarri mynd.
Valdimar Snævarr segir árið
1950, að síðan þessi kirkja var
byggð hér á Tjörn hafi tvisvar
komið upp sú hugmynd að
réttast væri að leggja hana niður
sem sérstaka sóknarkirkju. En í
bæði skiptin hafi söfnuðurinn
lagst gegn því. Það er eins og
mig minni að ég hafi heyrt að
varpað hafi verið fram að vel
færi á að sameina Tjarnarkirkju
og Upsakirkju í einni myndar-
legri kirkju á Holtsmóunum,
mætast á miðri leið. Og jafnvel
finnst mér ég hafa orðið þess
áskynja að einhver hafi útgrund-
að það snjallræði að skynsam-
legast væri að leggja nið.ir
Valla-, Urða- og Tjarnarkirkjur
og reisa í þeirra stað eina stóra
kirkju fram á Tungum, á stað
sem réttlátlegastur væri með til-
liti til fólksins í sóknunum
þremur.
En nú skal ég ekki fjölyrða
frekar um niðurlagningu kirkna
hér í sveitinni, eða hvað menn
kunna að hafa hugsað eða sagt
um það efni. Eg veit vel að slíkt
er, bæði hér og annarsstaðar
ekki tilkomiðaf ræktarleysi einu
saman við gömlu guðshúsin, þar
kemur ekki síður til að það er
talsvert átak fyrir fámenna og
þá um leið fátæka söfnuði að
leggja í gagngerðar endurbætur
á þessum kirkjum. Samt er það
svo að þegar einu sinni hefur
verið gert vandlega við gamalt
timburhús með þeim aðferðum
og efnum sem nú standa til
boða, þá þarf ekki að leggja í
neinn umtalsverðan kostnað við
þau um langt árabil. Og nú er
svo komið hér í sveit, einmitt nú
í dag, aðekki þarf framar að tala
hér um niðurrif gamalla kirkna.
Sú var tíðin, og þarf þó að vísu
að fara nokkrar aldir aftur í
tímann, að guðshús voru miklu
fleiri en nú hér í sveitinni. Á
miðöldum voru hér bænhús eða
kapellur, einskonar heimakirkj-
ur, á mögum bæjum og fylgdu
þeim grafreitir, heimakirkju-
garðar. Aðeins hér í Tjarnar-
sókn voru bænhús a.m.k. á
fjörum bæjum, líklega fleiri. Og
svona var þetta allsstaðar, um
allt land. Upp úr siðaskiptum
var hvað eftir annað unnið að
því af yfirvöldum að fækka
þessum litlu guðshúsum. Smátt
og smátt hurfu þau og gleymd-
ust uns þar kom að ekkert stóð
eftir. Kirkjum fækkaði einnig,
en hér í dalnum stóðu þær allar
fjórar og standa enn, og lít ég þá
á Dalvíkurkirkju sem Upsa-
kirkju á nýjum stað.
Á fyrri hluta 19. aldar voru
I allar kirkjurnar fjórar torfkirkj-
; ur, smáar vexti, í samræmi við
það að söfnuðirnir voru fámenn-
ir. Fyrir 1850 hefur ekki eitt
einasa timburhús, sem svo eru
kölluð, verið hér í sveitinni, allir
bæir voru torfbæir, allar kirkj-
M
urnar voru torfkirkjur. En
einmitt það ár 1850, þegar
hálfnuð var öld, reis fyrsta
timburhúsið af grunni hér í
dalnum, og það var Urðarkikja,
sem var sú eina af kirkjunum
fjórum, sem var bændakirkja,
þ.e. hún var í eigu og ábyrgð
jarðareigandans. Þessa fyrstu
timburkirkju byggði merkis-
bóndinn Halldór Þorkelsson,
sem sjálfur var smiður góður.
Það var þessi kirkja sem fauk og
brotnaði í spón í ofviðrinu 20.
september árið 1900, og eftir
hana reis af grunni sú Urða-
kirkja sem enn stendur.
Þessi kikjusmíð á Urðum var
tákn nýs tíma sem kenna má við
seinni hluta Í9. aldar. Þá gekk
mikill stóridómur yfir torfkirkj-
unum, sem til voru um allt land,
þær þóttu ekki lengur sæmileg
guðshús og menn þráðu nýjar
kirkjur, timburkirkjur, bjartari
og reisulegri. Hver af annarri
risu þær nú af grunni, ogþannig
var það hér í Svarfaðardal. Næst
eftir Urðakirkju kom röðin að
Upsakirkju. Torfkirkjan þar var
rifin árið 1853 og á árunum 1854
- 55 var byggð timburkirkja í
hennar stað. En það kom í ljós
fljótlega, og þó enn betur síðar,
að svarfdælskir byggingameist-
arar, vanir jarðgrónum torfltús-
um, gerðu sérekki grein fyrir því
að betra var að festa þessi nýju
timburhús rækilega til þess að
ekki tækju veður upp. Nýja
kirkjan á Upsum fauk af grund-
velli sínum tveggja ára gömul, í
ofviðri 2. mars 1857, og byltist
algjörlega um koll og skemmd-
ist mikið, eins og nærri má geta.
Hún var þó reist við sama sumar
en ekki átti af henni að ganga,
hún fauk í stórviðrinu 20. sept.
1900, eins og Urðakirkja, og
gjöreyðilagðist. Var þá byggð sú
Upsakirkja, sem ofan var að
mestu, þegar Dalvíkurkirkja
tók við hlutverki hennar.
Á Völlum var torfkirkja
gömul og lasburða. Nú voru
Vellir sá kirkjustaðurinn sem til-
komumestur þótti löngum, og
mun bæði sóknarmönnum og
prestinum, séra Páli Jónssyni
sálmaskáldi, nýkomnum í
brauð sitt 1859, hafa þótt lítt
Altaristafla í Urðarkirkju eftir Arn-
grím Gíslason. Ljósm. J.H.
Og það er sannfæring mín, og ef
það er ekki svo nú þegar, þá
verður það innan skamms, að
allir verða á þeirri skoðun að
það hafi verið happ og heillaráð
að fara ekki að leggja þessa
gömlu helgistaði sveitarinnar að
velli. Vel með farin gömul kirkja
er prýði á hverjum bæ og í hverri
sveit. Og er þó hitt enn mikil-
vægara, að gamla kirkjan með
sínum kirkjugarði, geymir helg-
ustu minningar okkar, minning-
ar um feður okkar og mæður og
þá menn alla sem á undan okkur
eru farnir af þessum heimi,
minningar um mestugleðistund-
irnar og einnig sorgarstundirn-
ar, sem hvortveggja eru snar
þáttur í tilfinningalífi hvers
einasta manns. Eg fyrir mitt
leyti fagna því af heilum huga að
sjá Tjarnarkirkju svo vel til
hafða og friðhelga, að sjá um
leið Vallakirkju viðgerða til
framtíaðr og vita Urðakirkju vel
á sig komna og í engri hættu hér
frammi í dalnum. Afi minn
skírði mig í þessari kirkju og í
öllum kirkjunum þremur hafa
nánustu frændur mínir starfað
og átt sínar stóru stundir, og í
öllum þremur kirkjugörðum
hvíla nánustu forfeður mínir og
frændur. Og vissulega geta
margir þeir, sem hingað sækja í
dag, og miklu fleiri, sagt hið
sama. Þess vegna ætti það að
vera okkur öllum gleðiefni að
þessi gömlu minnismerki sveit-
arinnar, kirkjurnar, fá að standa
til framtíðar, á sínum gamla
fornhelga grunni, i kirkjugörð-
unum, því kirkja og kirkjugarð-
ur heyra saman, þótt stundum
þurfi að skilja þau að.
Hver veit nema einhver sem
orð mín heyrir hugsi sem svo:
Hver er nú þetta? Er Kristján
Eldjárn orðinn svona mikill
kirkjumaður? Ekki var hann nú
svo iðinn við að fara með
guðsorð þegar hann var forseti.
Slíkt hef ég stundum fengið að
heyra. Nei, þaðersatt.égerekki
meiri kirkjumaður en hver
annar, og aldrei stóð það til að
ég gengi í kirkjunnar þjónustu.
En mig hefur oftar en einu sinni
dreymt þann sérkennilega draum
að ég ætti að fara að syngja
messu. Og mér hefur liðið ónota-
lega í svefninum og ég hef
hugsað sem svo: Hvernig í
ósköpunum á ég að komast
skammlaust frá þessu? Kannski
get ég bjargað mér fyrir altarinu
með því að styðjast við hand-
bókina, en að stíga í stólinn og
prédika svona óundirbúinn, það
verður þrautin þyngri. Upp frá
þessum vandræðum hef ég svo
vaknað.
Ekki er mark að draumum,
enda er mín saga sú, að þótt það
kunni satt að vera að ég sé ekki
kirkjurækinn maður, þá er það
sannfæring mín, og mér finnst
það ætti að vera sannfæring
okkar allra, að við Islendingar,
hvort sem við erum veikir eða
sterkir í trúnni, ættum að lofa
skaparann fyrir það að við
skulum tilheýra hinum kristna
hluta mannkynsins í þessum
ekki allt of góða heimi, og búa
við þjóðlíf og menningu sem um
aldir hefur mótast af kristinni
trú og kristinni kirkju. Það eru
dásamleg forréttindi, sem aðeins
nokkur hluti jarðarbúa nýtur.
Þetta held ég að hver íslenskur
maður ætti að gera sér ljóst og
íhuga í alvöru.
Á þessu góða dægri óska ég
söfnuðinum og sóknarnefnd-
inni í Tjarnarsókn til hamingju
með að hafa lokið viðgerð þess-
arar gömlu kirkju. Eg þakka
hjónunum hérna á Tjörn fyrir
að hvetja okkur hjónin til að
koma norður og taka þátt i þess-
ari hátíðarguðþjónustu. Aldrei
fór það þó svo að mér auðnaðsit
ekki að stíga einu sinni í stólinn í
Tjarnarkirkju. Eg þakka mínum
gamla góða bekkjarbróður,
sóknarprestinum og prófastin-
um, séra Stefáni Snævarr, fyrir
messugjörðina og kenninguna
hér í dag og fyrir hans löngu og
dyggu þjónustu í sóknunum
öilum hér í Svarfaðardal. Eg
þakka kirkjugestum fyrir
áheyrnina og óska ykkur öllum
guðs blessunar.
Ljósm. H.H.
Eldingarminni
um hryssu sem var göfugust gæðinga
Eftir Daníel Á. Daníelsson lækni í Argerði
I. 3.
Húms i voga sigin, svaf
sól, um boga runnin.
Stjörnur loga, elclvörp af
uppheims toga spunnin.
Hvitfölt strýkst og iðar ótt,
eimi líkt sér þeytir,
Ijósið, ýkja hútt og hljótt,
himins ríki skreytir.
Risin sunnusvstir, kvöld
silfri þunnu glitar.
Loftsins unn er kyrr og köld
kristalsgrunninn litar.
Blúa lindin, hvolfsins haf,
hjúpar tind og ögur.
Mjallarstrindi stafar qf,
storðin sindrar j'ögur.
2.
Svellið Jiatt um vötnin víð
var þú glatt af múna.
Elding vatt sér forkunnfrið
funahratt ú gljúna.
Hófur small, er egndi ís
augans hall sem glóði,
hratt við gall með hnegg ogfrýs',
hugur svall af móði.
Brúnin skarpa og skapið fcert
skrvða snarpa gripinn,
höfuð garps og tillit tært,
lign þau varpa ú svipinn.
Knapinn hlakkar, hvetur gamm,
hann ti hlakki teygðum
sér i hnakkinn hallar fram
hám að makka sveigðum.
Taktinn býður taumhald manns.
temprar stríð og guman,
stillir þýður styrkur hans
stórn og hlýðni saman.
Vakran kenna verður létt
vöðva spenna netta,
fram sig glenna á fleygisprett
flötinn rennislétta.
Jór ú asaflýti fer,
jiennir nasir viðar,
hraust í gasabrýnu ber
brjóst, og fnasar tiðar.
Sporuð blaka þelans þök,
þétt að baki er drifa.
skella svaka skeifublök,
skaflar klakann rifa.
77/ þess kvadda loftsins lú
lét sig gladda seiða,
þanrtig stadda, fastarfú
fax og hadd að greiða,
andstœð Jýkur, örvast nær,
orkurik þú gustar:
Þegar slíkar tipla tœr,
tagl ogflik hún dustar.
Hávaflokk í höll mú sjú,
hetjubokka snjalla,
hreystiþokka herðar ú
heiðir lokkar falla.
Lýsir Öðins lýsigull,
Ijóma fljóð á bekkjum
ölker bjóðast Jleytifull
frœgðarljóða rekkum.
Prúðust silur vnja úss,
íturt titrar hjarta,
er sem glitri um enni stáss,
y/irlitið bjarta.
Kösk i sniði hersing hú
hrimkúlk miði fyllir.
Veislusiði úsþjóð ú,
enginn friði spillir.
Æsir doka dýrt við rím,
drvkknum hrokarenna,
hejir þokað hundslegt Jlim,
hvergi er Lokasenna.
Húrr um stund i Hliðskjúlf er,
hans er lundin kœtta
þegar undraaugað sér
essið tundurfœtta.
Fjölnis brú, sem fránust má
Jjarskyggn sjú til reiðar,
furðar þú, um fold hve sá
jakur húan skeiðar.
Alvalds þegnar ef 'ann tjá
um svo megnan hraðann:
hverju gegni hlaupin Jrú?
hvað séJregna þaðan?
Asahari segir svar:
sýnist ari þjóta,
nemafari norræn þar
nift, a mari skjóta.
4.
Augun skýr mér J'ögnuð Já,
feigð uns býr þeim höfga:
sá mér frýr að sjá og þrá
söðuldýrið göfga.
Einlœg dyggð þess unir hljóð,
orðlaus tryggðin mælir,
vinar hyggðin vermir góð
viðmót styggð ei kælir.
Gæfer lundin, hörkuhœf
helst ef grundin egnir,
þar ú Jundum keppnis, kræf
kalli ú stundu gegnir.
5.
Örlög rúða. Elding Jéll,
elliþrúð ei spann hún,
yf'ir Júð sitt æfisvell
ung og dúð því rann hún.
Ef aö stifur stefnir ge vst
stormur kifs og nauða,
gæfist lilíf: að geta leyst
gúlu lífs og dauða.
Hér ún vandu hníg ég sútt,
hrörið andasnauða.
Eæ ég gandinn Jrækna útt
j'yrir handan dauða?
Dagbók framhald
Á annan jóladag. Dansleikur Skíðafélags Dalvíkur, hljóm-
sveit Edda K.
Þriðjudag 28. des. Jólatrésskemmtun barna, tvískipt, kl.
3 og 9.
Á gamlársdagskvöld áramótadansleikur kl. l2-4e.m. hljóm-
sveit Finns Eydal.
Jólatrésskemmtun barna í Svarfaðardal verður á Grund,
miðvikudaginn 29. des. kl. 13.30.
Bíómyndir um jólin.
Á annan jóladag. Barnasýning kl. 4, Reykur og Bófi. Kvöld-
sýning kl. 9, Svik að leiðarlokum.
10 - NORÐURSLÓÐ
NORÐURSLÓÐ - 11