Norðurslóð - 17.12.1997, Síða 11

NORÐURSLÓÐ —11
Að vera sjálfum sér trúr
Aldarminning Stefáns Hallgrímssonar
að er vandasamt að fjalla
opinberlega um fólk sér
nákomið. Samt langar mig
að minnast hér í Norður-
slóð kjörföður míns, Stefáns Hall-
grímssonar skrifstofustjóra, í til-
efni þess að á árinu var öld liðin frá
fæðingu hans. Er mér víst ekki
vandara um í þessu en mörgum
öðrum sent birt hafa þætti um for-
eldra sína í bókunum Faðir minn,
bóndinn. kennarinn, læknirinn,
presturinn o.s. frv. og Móðir mín
húsfreyjan. Það fennir fljótt í slóð
manna, en eitt af hlutverkum
Norðurslóðar, og sómi blaðsins á
tuttugu ára ferli, hefur verið að
halda á loft minningu um líf og
störf genginna Svarfdælinga.Til
þess að fylla þá mynd sem ég ætla
að bregða hér upp af föður mínum
styðst ég við afmælis- og minning-
argreinar sem um hann voru skrif-
aðar af kunnugu samferðafólki.
I
Stefán Baldvin Hallgrímsson fædd-
ist á Hrafnsstöðum 4. október
1897. Svo taldi hann sjálfur en
kirkjubók segir hann fæddan 19.
október. Hann var sonur Hallgríms
Sigurðssonar og Þorláksínu Sig-
urðardóttur sem bjuggu á Hrafns-
stöðum um þrjátíu ára skeið, en
síðan á Dalvík. Þau voru bæði
Svarfdælingar að uppruna, Hall-
grímur frá Syðra-Holti, en Þor-
láksína frá Olduhrygg. Þau hjón
eignuðust sex syni en tveir létust í
bemsku. Upp komust, í aldursröð:
Gunnlaugur, skólastjóri á Sval-
barðsströnd og síðast skrifstofu-
maður í Reykjavík, Stefán, sem
hér segir frá, Gunnar, tannlæknir á
Akureyri og Snorri, prófessor og
yfirlæknir við Landspítalann í
Reykjavík. Reyndust þeir allir hin-
ir nýtustu menn, hver á sínu sviði.
Stefán ólst upp á Hrafnsstöðum
við venjuleg sveitastörf að þeirrar
tíðar hætti. Sú vinna átti vel við
hann og minntist hann einkum hjá-
setunnar á Böggvisstaðadal með
ánægju. Alla tíð var hann rnjög
tengdur landbúnaðinum þótt ekki
yrði hann bóndi. Stefán átti gott
með nám og stundaði það vel eins
og annað sem hann fékkst við.
Hann var einn af fyrstu nemendum
Snorra Sigfússonar, síðar náms-
stjóra, þegar hann stofnaði til ung-
lingaskóla í Svarfaðardal nýkom-
inn frá Noregi. Tókst vinátta með
kennara og nemanda sem entist
meðan báðir lifðu. Stefán vann búi
foreldra sinna á Hrafnsstöðum
fram undir tvítugt, en fór síðan í
Gagnfræðaskólann á Akureyri. Þar
var hann samferða Helga Símonar-
syni á Þverá og urðu þeir ævivinir.
Hefur Helgi lýst honum vel í Is-
lendingaþáttum Tímans 20. sept.
1968. - Stefán hafði sérstakan
áhuga á tungumálanámi og vafa-
laust hæfileika til að leggja það
fyrir sig lengur en raun varð; hann
rifjaði það stundum upp að hann
hóf eitt sinn þýskunám hjá séra
Stefáni Kristinssyni á Völlum. En
eftir gagnfræðapróf vorið 1919 var
lokið formlegri skólagöngu föður
míns. Gagnfræðaprófið varð að
nægja mörgum norðlenskum ung-
mennum á þessum tíma og Stefán
lagði ekki í frekara skólanám þótt
hann hefði hug á því. Aratug síðar
var skólinn á Akureyri orðinn
menntaskóli; þess nutu yngri
Hrafnsstaðabræðumir tveir sem
báðir luku þar stúdentsprófi og
fóm síðan til háskólanáms.
Eftir prófið fékkst Stefán við
ýmis störf. Hann var heimiliskenn-
ari hjá presthjónunum á Völlum
einn vetur og hefur Sigríður Thor-
lacius brugðið upp fallegri mynd
af því hve hún, sem þá var þar á
Stefán Hallgrímsson.
bamsaldri, dáði þennan unga kenn-
ara, ekki síst fyrir viðmót hans.
„Það er hið sama við barnið sem
aðra - óbrigðul prúðmennska, hlýr
hlátur, geislandi glettni í bláum
augum, hljómfögur rödd í ræðu og
söng.“ Sigríður lýsir Stefáni svo að
hreinlyndið hafi virst sterkasti eig-
inleiki í fari hans alla tíð, „hrein-
leiki þess sem ekki hefur neina til-
hneigingu til að lúta að því lága.“
(ísl.þ. Tímans 24. jan. 1969)
A æskuárum föður míns vom
ungmennafélögin á blómaskeiði
með þjóðinni og hann tók veru-
legan þátt í starfi Ungmennafélags
Svarfdæla. Hann var ungmennafé-
lagi ævilangt og mat mikils þá
þjálfun og lífsfyllingu sem sá fé-
lagsskapur veitti honum. Bindind-
isheit félagsins tók hann alvarlega
og hvorki neytti áfengis né veitti
það öðmm. A vegum ungmennafé-
lagsins var hann allmikið í leik-
starfsemi og þótti góður áhuga-
leikari og fjölhæfur. Hann hafði
enda ágætan smekk fyrir leiklist og
átti mikinn þátt í að efla áhuga
minn á þeirri grein. Oft talaði hann
um þann tíma þegar Ungmennafé-
lagið sýndi Skugga-Svein, en þar
lék hann Ketil skræk á móti Kristni
Jónssyni sundkennara í Skugga. I
minnum var þó ekki síst höfð túlk-
un Stefáns á Lénharði fógeta.
Stærsta einstaka verkefnið sem
hann vann að á vegum félagsins
var vafalaust bygging Sundskálans
en þar var hann einn helstu for-
ustumanna og annaðist fjárreiður.
Síðasta starf föður míns fyrir Ung-
mennafélagið var umsjón með
gróðrarreitnum á Holtsmóum og
minnist ég margra góðra stunda
með honum þar í æsku. Annar
vettvangur þar sem ég naut þess
sérstaklega að vinna með honum
var í Bókasafni Dalvíkur, en hann
var lengi formaður Lestrarfélags-
ins sem rak safnið.
II
Víkjum aftur að eiginlegum starfs-
ferli Stefáns. Ungur var hann um
ársskeið skrifari hjá Halldóri Júlí-
ussyni sýslumanni Strandamanna
á Borðeyri. Þá vann hann við fisk-
verkun á Isafirði hjá Jóhanni Ey-
firðingi. Snorri Sigfússon var þá
fluttur vestur á Flateyri og segir í
afmælisgrein að hann hafi hitl
Stefán þar vestra. „Eg vissi hve
prýðilega hann kynnti sig þar og
var metinn," segir Snorri. „Þóttist
ég þó skilja, að hugur hans stefndi
heim. Gladdi það mig þá innilega
ef æskustöðvarnar fengju að njóta
slíks efnismanns." (Tíminn 7. okt.
1967)
Heim sneri Stefán og réðst til
útibús Kaupfélags Eyfirðinga á
Dalvík sem þá hafði starfað í fáein
ár, hlaut verslunarleyfi 1918. Mun
faðir minn hafa byrjað störf hjá
útibúinu 1922 en ekki „um 1925“
eins og stendur í Svarfdælingum.
Þessari stofnun vann hann upp frá
því meðan ævin entist.
Framan af var Stefán jöfnum
höndum við afgreiðslu og bókhald
en þegar frá leið varð hann skrif-
stofustjóri og þá næstur útibús-
stjóranum. Fyrstu árin starfaði
hann með Jóhanni Jóhannssyni en
síðan, í fjóra áratugi, með Baldvin
syni hans. Þeir Baldvin og Stefán
voru ólíkir menn að skapferli en
bættu hvor annan upp og var sam-
starf þeirra jafnan heilt og traust.
Það var viðurkennt af öllum sem
til þekktu að Stefán var helsta kjöl-
festa útibúsins alla sína starfstíð,
enda samviskusemin óbrigðul.
„Var alltaf á sínum stað, viðbúinn
að gefa upplýsingar um hvaðeina
viðkomandi reikningsviðskiptum
og leysti úr erindum manna af
prúðmennsku, öryggi og festu,“
segir Gestur Vilhjálmsson í Bakka-
gerði. (ísl.þ. Tímans, 4. okt. 1968)
Sjálfur taldi faðir minn sig
aldrei leysa annað af hendi en það
sem honum bar. Skyldurækni hans
verður vart betur og sannar lýst en
í grein Þórarins Eldjáms um Stefán
sextugan: „Aldrei spurt um kaup.
Aldrei litið á klukkuna til að vita
hvort ekki væri nú nóg unnið,
heldur aðeins spurt um það, hvað
eftir er af því sem Ijúka verður í
dag og þá að vinna það ef eitthvað
er. - Þannig er Stefán Hallgríms-
son, hinn kröfuharði maður við
sjálfan sig í starfi og viðskiptum
við menn og málefni." (Dagur, 4.
des. 1957). Því má bæta við að auk
starfa sinna sem skrifstofustjóri
var faðir minn umboðsmaður Sam-
vinnutrygginga á Dalvík. I það fór
mikil vinna sem hann mun aldrei
hafa fengið neina sérstaka greiðslu
fyrir. Fyrir mitt minni hafði hann
setið í hreppsnefnd og fleiri nefnd-
um á vegum sveitarstjómar, en til
æviloka var hann í fulltrúaráði
Sparisjóðs Svarfdæla.
Stefán kvæntist 27. desember
1926 Rannveigu Stefánsdóttur í
Sogni, fæddri 6. mars 1902 í
Brattahlíð á Arskógsstönd. Þau
bjuggu fyrst í Sogni en frá 1932 í
húsi sem þau byggðu og nefndu
Haukafell, nú Sognstún 2. Þar áttu
þau heima þar til Stefán lést, 20.
júlí 1968. Rannveig kenndi á sín-
um tíma stúlkum handavinnu. Hún
bjó sín síðustu ár á Dalbæ og lést
árið 1993. Kjörsonur þeirra er
greinarhöfundur, fæddur 1946, og
frænku Stefáns, Jónínu Amadótt-
ur, fædda 1924, ólu þau upp frá
ellefu ára aldri.
III
Það var ekki á margra vitorði að
heilsa föður iníns var engan veginn
sterk og mörg síðustu árin þurfti
hann á öllu sínu þreki að halda til
að geta sinnt starfi á skrifstofunni í
samræmi við þær kröfur sem hann
gerði til sjálfs sín. En hvað gaf hon-
um kraft til að standa á verðinum
meðan dagur var, ganga að slítandi
og að því er virðist tilbreytingar-
litlum skrifstofustörfum áratug eft-
ir áratug? Svarið er ekki nema eitt
og ég ber það fram þótt það þyki ef
til vill gamaldags á markaðs-
hyggjuöld: Það var hugsjónin, sú
fullvissa að hann með trúmennsku
sinni í starfi hjálpaði til að bæta
mannlífið í kringum sig. Stefán
Hallgrímsson var heilsteyptur hug-
sjónamaður, hafi ég nokkum mann
þekkt sem slíka einkunn verð-
skuldar. Hann mótaðist til fram-
búðar af uppeldi góðra foreldra,
hreifst ungur af ungmennafélags-
anda, gekk síðan til liðs við sam-
vinnuhreyfinguna og þjónaði
henni alla tíð. Þá kom af sjálfu sér
að hann var framsóknarmaður og
jafntrúr flokki sínum og öllu öðru
sem hann hafði einu sinni bundist,
hvort sem voru menn eða málefni.
Tryggðin var helsta skapgerðar-
einkenni hans, tryggðin við fjöl-
skyldu sína og átthaga, starf sitt og
hugsjónir. Þegar grannt er skoðað
snýst þetta allt um sjálfsvirðingu,
að vera sjálfum sér trúr, og það var
hann.
Séð frá annarri hlið er tryggðin
íhaldssemi og vissulega sýnir allur
ferill föður míns að hann var hreint
ekki gefinn fyrir umrót og breyt-
ingar í lífi sínu. Að þessu vék
Helgi Símonarson í grein sinni og
nefndi fastheldni hans á gamlar
venjur í starfinu. Hún var í sam-
ræmi við lífsskoðun hans, segir
Helgi. Raunar voru hinir róman-
tísku ungmennafélagar í upphafi
aldarinnar öðrum þræði íhalds-
samir þótt þeir væru líka fulltrúar
nýs tíma. Að því er föður minn
varðar held ég að hann hafi að
eðlisfari verið nokkuð tortrygginn
á nýjungar eins og þeir sem hafa
föst siðferðileg viðmið í lífi sínu.
Kannski skorti hann einhverja teg-
und af sjálfstrausti og dirfsku.
Hann var umfram allt strangur við
sjálfan sig, en ekki metnaðargjam
eins og það orð er yfirleitt skilið.
Það var honum líka fjarri skapi að
tefla í tvísýnu og því rann líf hans
áfram í sama lygna farvegi frá
Gunnar
Stefánsson
skrifar
upphafi til loka. Þótt hann væri
vissulega skapmikill og viðkvæm-
ur réð rótgróin gætni og varúð
jafnan viðbrögðunt hans þegar á
reyndi.
IV
Ungum fannst mér að maður sem
var jafn fær í starfi sínu og pabbi
ætti að vinna á stærra sviði og
gegna hærri stöðu en raun var. En
nú lít ég öðru vísi á það mál. Faðir
minn fann að hann gerði gagn þar
sem hann var. Hann vann fyrir
þann atvinnuveg sem hann var
tengdur frá unga aldri, fyrir hreyf-
ingu sem hann hafði trú á og
heimabyggðina sem hann bar ætíð
fyrir brjósti. Hann þurfti ekki að
lifa hnignun landbúnaðarins og
hrun Sambandsins. Hvort tveggja
hefði honum fallið þungt. En ég
veit það hefði glatt hann að Kaup-
félag Eyfirðinga virðist standa
traustum fótum og vonandi þjónar
það Dalvíkingum og Svarfdæling-
um vel eins og faðir minn vildi að
það gerði.
Mér verður hugsað til sextugs-
afmælis pabba fyrir fjörutíu árum.
Þá var ég á ellefta ári. Fjöldi
manna heimsótti hann, ntikið
sungið og mér fannst ógurlega
gaman enda fékk ég að vaka langt
fram á nótt sem yfirleitt leyfðist nú
ekki. Tveim mánuðum eftir af-
mælið birti Þórarinn á Tjörn grein-
ina sem að framan var vitnað til.
Hann sagði þar í upphafi að það
væri Iíklega smitun frá Stefáni
sjálfum, hógværð hans og yfirlæt-
isleysi, sem hefði valdið því að
ekki var skrifað um hann fyrr. Þór-
arinn kveðst ætla að hlífa honum
við löngum lestri um hann sjálfan,
en draga fram það eitt sem ekki
sæmi að þegja um og bein skylda
sé að láta koma fram. En það er að
þeir sem meira vinna en skyldan
býður og spyrja ekki um laun fyrir
séu mennirnir sem beri þjóðfélög-
in og menninguna uppi. „Einn
þessara ágætu manna er Stefán
Hallgrímsson," sagði Þórarinn.
„Eg undirstrika það.“
Föður mínum hefur áreiðanlega
þótt vænt um afmælisgrein Þórar-
ins. Samt var hann svo frábitinn
því að láta hæla sér að hann hlaut
að segja um leið og hann þakkaði
Þórarni fyrir, að hann hefði ekki átt
að gera þetta. Sama myndi hann
eflaust vilja segja við mig nú, að
ég ætti ekki að vera að hlaða hann
lofi á opinberum vettvangi. Eg
gæti þá svarað eins og Þórarinn, að
sumt sé ekki sæmandi að þegja
um.
Eg minnist þess manns sem
mest og varanlegast hefur mótað
mig. Það er að sönnu einkamál og
ekki myndi honum að skapi að ég
hefði mörg orð um slíkt. En ég er
þess fullviss að minning hans á
erindi við fleiri en þá sem næst
stóðu. Svo er raunar um alla þá
sem auðga samtíðina með návist
sinni, fordæmi sínu og ósérplægnu
starfi í annarra þágu. Yfir mynd
Stefáns Hallgrímssonar er fágæt
heiðríkja og í henni felst hvatning
og birtugjafi fyrir okkur öll sem
vissum hvílíkur maður hann var.