Tíminn - 13.02.1983, Blaðsíða 9

\ t t v • -* /■ -*V ? • A I í) * CTl !//i • r
SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 1983.
KOMMUNISMINN RUDDI
NAZISMANUM BRAUTINA
Valdataka Hitlers
■ Hinn 30. f.m. voru liðin fimmtíu
ár frá því að Adolf Hitler varð kanslari
og valdaferill nazista hófst í f>ýzka-
landi.
Eðlilega hefur fjölmiðlum orðið
mjög tíðrætt um þennan atburð og
afleiðingar hans. Einkum hefur verið
mikið rætt um tildrög þess, að nazistar
skyldu komast til valda á löglegan og
lýðræðislegan hátt.
Þeir höfðu að vísu náð allmiklu fylgi
eða 37.4% greiddra atkvæða í þing-
kosningunum í júlí 1932, en hrapað
svo niður í 33.1% í þingkosningum,
sem fóru fram í nóvember sama ár.
Þótt þetta fylgi þeirra reyndist
ótrúlega mikið, átti það hvergi nærri
að duga Hitler til að ná kanslaraem-
bættinu, jafnvel þótt hann hlyti stuðn-
ing hins íhaldssama flokks þjóðernis-
sinna, sem fékk 5.93 greiddra atkvæða
í júlíkosningunum og 8.8% í nóvem-
berkosningunum.
Úrslitum réði það meira en flest
annað, að sósíaldemókratar og mið-
flokkarnir, sem höfðu farið með stjórn
frá stofnun Weimarlýðveldisins,
misstu meirihluta sinn á þingi í
júlíkosningunum 1932 og oddaaðstað-
an á þinginu féll í hendur kommúnist-
um, sem fengu þá 14. 6% greiddra
atkvæða og 18.3% greiddra atkvæða í
nóvemberkosningunum.
Kommúnistar höfnuðu á þessum
tíma öllu samstarfi við sósíaldemó-
krata og miðflokkana. Þvert á móti
töldu þeir sósíaldemókrata vera höf-
uðstoð og styttu auðvaldsins. Mestu
skipti að brjóta þá og miðflokkana á
bak aftur.
Margir sagnfræðingar telja, að raun-
verulega megi halda því fram, að
Weimarlýðveldið hefði hrunið nokkr-
um mánuðum áður en Hitler varð
kanslari eða í júlíkosningunum 1932,
þegar andstæðingar þess, þ.e. nazistar,
þjóðemissinnar og kommúnistar,
fengu meirihluta á þinginu. Þessir
flokkar höfðu barizt gegn því frá
upphafi og áttu enga ósk heitari en að
láta það hrynja til grunna.
Kommúnistar lifðu í þeirri ósk-
hyggju, að fengju nazistar völdin,
myndi þjóðin rísa gegn þeim og
kommúnistar ná forustunni. Einn aðal-
leiðtogi þeirra, Hermann Remmele,
lét þau orð falla í þingræðu 14. október
1931, að valdataka nazista myndi leiða
til samfylkingar undir forustu komm-
únista og bylting yrði auðveldari og
gerðist fyrr á þennan hátt.
Kommúnistar áttu eftir að reyna, að
þeir höfðu látið stjórnast af hörmu-
legum skýjaborgum.
Lýðveldi hinna mörgu
flokka
Eins og oft hefur verið rakið, lágu
til þess margar og mismunandi orsakir,
að nazistar efldust eins mikið og raun
var á á áratugnum 1920-1930.
Ósigur Þjóðverja í fyrri heimsstyrj-
öldinni, landamissir og stríðsskaða-
bætur áttu að sjálfsögðu mikinn þátt í
þessu. Innrás franska hersins í Ruhr-
héraðið 1923 var ný niðuriæging fyrir
Þjóðverja og hafði örlagarík áhrif.
Innrásin var gerð til að knýja
Þjóðverja til að standa skil á stríðs-
skaðabótum. Afleiðingin var m.a.
algert verðfall þýzka gjaldmiðilsins,
sem svipti alla sparifjáreigendur inn-
eignum sínum. Þau sár voru ekki
gróin, þegar heimskreppan mikla gekk
í garð og gerði milljónir manna
atvinnulausar.
Það var því auðvelt fyrir öfgaflokka
að halda uppi áróðri gegn Weimarlýð-
veldinu og kenna þeim, sem með
stjórnina fóru, sósíaldemókrötum og
miðflokkunum, um allt, sem miður
fór.
Sennilega hefur svo Weimarlýðveld-
ið frá upphafi falið í sér banameinið,
þar sem var kosningafyrirkomulagið.
Landið allt var eitt kjördæmi og fengu
flokkarnir eitt þingsæti fyrir hver
sextíu þúsund atkvæði, sem þeim voru
greidd. Þingsætatala var því mismun-
andi eða réðist af kosningaþátttökunni
hverju sinni.
Þetta fyrirkomulag ýtti undir marga
flokka, sem samdi misjafnlega. Segja
má, að það hafi mest lent á þremur
flokkum að bera hita og þunga dagsins
í Þýzkalandi á dögum Weimarlýðveld-
isins eða sósíaldemókrötum, katólska
miðflokknum og þýzka þjóðarflokkn-
um, sem var undir forustu mikilhæfasta
stjórnmálamanns Þjóðverja á þessum
árum, Gustavs Stresemann. Með viss-
um rétti má segja, að dagar Weimar-
lýðveldisins hafi verið taldir, þegar
hann féll frá haustið 1929.
Athyglisvert er, að þeir flokkar, sem
hafa hlotið mest fylgi í Vestur-Þýzka-
landi eftir síðari heimsstyrjöldina,
rekja að verulegu leyti rætur til þessara
þriggja flokka. Sósíaldemókratar í
Vestur-Þýzkalandi eru beint áfram-
hald af flokki sósíaldemókrata í tíð
Weimarlýðveldisins, Kristilegir dem-
ókratar eru á vissan hátt arftakar
gamla Miðflokksins og hins þýzka
þjóðarflokks Stresemanns.
Vegna þess, hvað flokkarnir voru
margir, tókst þessum þremur flokkum,
sem aðallega fóru með stjórnina á
árunum 1920-, 1930, aldrei nægjanlega
að ná tökum á þróuninni, því að þeir
urðu að semja við ýmsa aðra andstæða
flokka.
Lengst voru 9-10 allstórir flokkar í
Weimarlýðveldinu, sem höfðu um
milljón atkvæða hver eða meira, auk
margra smáflokka.
Þessi mikli flokkafjöldi átti vafalítið
stóran þátt í falli Weimarlýðveldisins.
Rauöa hættan
Hitler kunni vel að nota sér í áróðri
sínum ósigur Þjóðverja í fyrri heims-
styrjöldinni, landamissinn, stríðs-
skaðabæturnar, innrás Frakka í
Ruhrhéraðið, hrun gjaldmiðilsins og
atvinnuleysið eftir að það kom til
sögunnar.-
Áhrifamesti þátturinn í áróðri hans
hefur þó ef til vill verið sá að vara við
rauðu hættunni eða kommúnisman-
um.
Hitler gat ekki aðeins hrætt eigna-
fólk og millistéttir með því að benda
á það, sem hefði gerzt og væri að gerast
í Rússlandi. Hann gat jafnframt bent
á, að ekki væri fjarlægt að slíkir hlutir
gætu einnig gerzt í Þýzkalandi.
Kommúnistar voru orðnir öflugir í
Þýzkalandi, þegar fyrri heimsstyrjöld-
inni lauk. Þeir efndu til byltingar, sem
vel hefði getað heppnazt, ef sósíaldem-
ókratar hefðu ekki gengið fram í því
að halda uppi lögum og reglu.
Síðar stóðu kommúnistar víða fyrir
ýmsum byltingartilraunum í Þýzka-
landi. Um skeið voru þeir svo bylting-
arsinnaðir, að þeir höfnuðu að taka
þátt í kosningum. Þannig vildu þeir
undirstrika andúð sína á lýðræði og
þingræði.
Hitler predikaði af miklum móði, að
sósíaldemókratar og sundraðir mið-
flokkar væru engin vörn gegn rauðu
hættunni. Það yrði að efna gegn henni
harðskeyttan flokk, sem mætti henni
með hennar eigin vopnum. Slíkur
flokkur væri flokkur nazista.
Þessi áróður Hitlers fékk góðan
hljómgrunn, ásamt áróðri hans gegn
Gyðingum. Marxistar og Gyðingar
voru þau skotmörk Hitlers, sem hon-
um féll bezt að fást við.
Sterkasta vígi
sósíaldemókrata
Kommúnistar gerðu sér aldrei næga
grein fyrir þeirri hættu, sem fólst í
þessum áróðri Hitlers. Þeir jafnvel
töldu hann auglýsingu fyrir sig. Nazist-
ar teldu þá aðalandstæðinga sina.
Kommúnistar töldu sig eiga aðra
andstæðinga verri, sem yrði að ryðja
úr vegi fyrst. Það voru sósíaldemókrat-
ar og miðflokkarnir.
Þrátt fyrir fjandskap nazista og
kommúnista á yfirborðinu, kom það
iðulega fyrir, að þeir stóðu sameigin-
lega að ýmsum mótmælum og verk-
föllum, sem beindust gegn stjórnar-
völdum. Weimarlýðveldið var sameig-
inlegur óvinur þeirra og báðir álitu
þeir fall þess ávinning fyrir sig.
Iðulega gerðist það líka, að nazistar
og kommúnistar samfylktu á þingi og
á fylkisþingunum. Frægasta dæmið um
það var samvinna þeirra á fylkisþing-
inu í Prússlandi vorið 1932.
Sósíaldemókratar höfðu lengi haft
meirihluta í fylkisþinginu í Prússlandi
og farið með fylkisstjórnina þar. Þetta
skapaði þeim sterka aðstöðu.
í Prússlandi voru þá um 40 milljónir
íbúa, en í Þýzkalandi öllu um 60
milljónir. Lögreglan í Prússlandi var
mjög öflug og hélt bæði nazistum og
kommúnistum meira í skefjum en
gerðist annars staðar í Þýzkalandi.
Sósíaldemókratar misstu þessa að-
stöðu sína, þegar fylkiskosningar í
Prússlandi í apríl 1932 fóru á þá leið,
að nazistar og kommmúnistar fengu
samanlagt meirihluta. Nazistar létu
það vera sitt fyrsta verk að bera fram
vantraust á fylkisstjórnina. Kommún-
istar greiddu atkvæði með vantraustinu
og var það því samþykkt.
Þannig misstu sósíaldemókratar
sterkasta vígi sitt og Hitler reyndist
því miklu auðveldara en ella að ryðjast
til valda eftir að hann hlaut kanslara-
embættið. Fylkisstjórnin í Prússlandi
hefði annars getað veitt mikið viðnám.
Kosning Hindenburgs
Eitt af því, sem átti eftir að reynast
Hitler happadrjúgt, var afstaða
kommúnista, þegar Hindenburg var
upphaflega kosinn forseti.
Hindenburg kom ekki til sögu fyrr
en í síðari umferð forsetakosninganna
Ekkert forseta efnanna hlaut meiri
hluta atkvæða í fyrri umfer.'inni,
eins og krafizt var, ef kosningin ?.ti að
Ftamb;óandi hægri manna hafði
fengið flest atkvæði eða 10.7 milljónir.
Næst komu frambjóðandi sósíaldem-
ókrata með 7.8 milljónir, frambjóð-
andi Miðflokksins með 4 milljónir og
frambjóðandi kommúnista með 1.9
milljónir. Aðrir frambjóðendur fengu
minna en einna minnst fékk Ludendorf
hcrshöfðingi, sem var frambjóðandi
nazista, eða 200 þús. atkvæði.
f síðari umferðinni töldu hægri
menn frambjóðanda sinn ekki nógu
sigurvænlegan og fengu því Hinden-
burg hershöfðingja, sem var mesta
stríðshetja Þjóðverja, til að gefa kost
á sér. þótt hann væri orðinn 78 ára.
Sósíaldemókratar ákváðu þá að draga
sinn frambjóðanda til baka og skoruðu
á liðsmenn sína og aðra að fylkja sér
um frambjóðanda Miðflokksins, Wil-
helm Marx. Kommúnistar neituðu að
fara að fordæmi sósíaldemókrata og
buðu foringja sinn, Ernst Thálmann,
fram aftur.
Úrslitin urðu þau, að Hindenburg
fékk 14.6 milljónir atkvæða, Marx
fékk 13.7 milljónir og Thalmann 1.9
milljónir.
Framboð Thálmanns hafði þannig
tryggt kosningu Hindenburgs.
Þetta átti eftir að reynast örlagaríkt,
því að Hindenburg var alltaf heldur
hliðhollur hægri öflum, þótt hann
reyndi að gera skyldu sína.
í forsetakosningunum 1932 voru
miðflokkarnir og sósíaldemókratar til-
neyddir að styðja endurkjör Hinden-
burgs, þótt hann væri orðinn 85 ára.
Önnur leið stóð ekki opin til að koma
í veg fyrir sigur Hitlers, sem var
mótframbjóðandi Hindenburgs, þar
sem ekki var um samvinnu við
kommúnista að ræða.
Hindenburg átti síðan verulegan
þátt í því, að Hitler varð kanslari, þótt
hann hefði á honum ógeð.
Brautin rudd
Það má vera Ijóst að því, sem hér
er rakið, að kommúnistar áttu mikinn
þátt í því að ryðja Hitler og nazistum
brautina til valda, þótt margt fleira
styddi að því, eins og áður er nefnt.
Kommúnistar ruddu brautina fyrir
nazista á margan hátt.
Byltingartilraunir þeirra og bylting-
arboðskapur sköpuðu nazistum gott
tækifæri til að vara við rauðu hættunni
og telja sig helzta varnargarðinn gegn
henni.
Barátta kommúnista gegn sósíal-
demókrötum og miðflokkunum veikti
mjög ríkisstjórnir þeirra og hjálpuðu
nazistum til að vekja ótrú á þeim.
Iðulega áttu svo kommúnistar beina
eða óbeina samleið með nazistum, t.d.
þegar þeir samþykktu með þeim
yantraust á sjtórn sósíaldemókrata í
Prússlandi.
Það átti víðar við en í Þýzkalandi á
þessum tíma, að komúnistar og nazist-
ar voru bæði römmustu andstæðingar
og svo samherjar inn á milli. Samagilti
um ýmsa afturhaldssama flokka og
kommúnista.
Þannig studdu kommúnistar hér-
lendis Sjálfstæðisflokkinn í baráttunni
gegn vinstri stjóminni á árunum 1934
1937. í staðinn hjálpaði Sjálfstæðis-
flokkurinn kommúnistum til að brjóta
niður forustu Alþýðuflokksins í verka-
lýðshreyfingunni.
Lært af reynsiunni
Stjórnmálaþróunin í Vestur-Þýzka-
landi cftir síðari heimsstyrjöldina hef-
ur orðið allt önnur cn í Þýzkalandi eftir
fyrri styrjöldina.
í rauninni hefði mátt búast við því,
að ósigri Þjóðverja eftir síðari heims-
styrjöldina fylgdi upplausn og mikil
vonbrigði engu síður en eftir hina fyrri.
Ósigurinn eftir síðari heimsstyrjöld-
ina var raunar öllu meiri. Stór hluti
Þýzkalands var innlimaður í Sovétríkin
og Pólland. Hér var um að ræða
landshluta, þar sem Þjóðverjar höfðu
búið í aldaraðir. Því, sem eftir var af
Þýzkalandi, var tvískipt og hafði það
að sjálfsögðu margvíslegar hörmungar
og erfiðleika í för með sér.
Fyrstu eftirstríðsárin voru Vestur-
Þjóðverjum mjög erfið, eins og ráða
mátti af þýzkri kvikmynd, sem hér var
nýlega sýnd, cn þar var lýst kjörum
þýzkrar fjölskyldu á þessum árum.
Samt hefur hvorki nazismi eða
kommúnismi skotið upp kollinum að
neinu ráði, heldur aðallega risið upp
flokkar, sem byggðir eru á grunni
þeirra flokka, sem báru uppi Weimar-
lýðveldið á sinni tíð.
Annað verður ekki ráðið af þessu en
að Vestur-Þjóðverjar hafi lært furðu
vel af reynslunni. Þeir hafa lært að
varast nazismann og kommúnismann.
Samanburð er ekki hægt að gera á
Austur -Þýzkalandi og Þýzkalandi
millistríðsáranna, þar sem aðstæður
eru á flestan hátt ólíkar. Það er hins
vegar sennilegt, að þróunin hefði
orðið svipuð í Austur-Þýzkalandi og í
Vestur-Þýzkalandi, ef Áustur-Þýzka-
land yrði ekki að miklu leyti að hlíta
erlendri forsjá.
Þórarinn Þórarinsson,
ritstjóri, skrifar
■ Hitler og Hindenburg
teljast gi»d. Pví varö að kjósa aítur.