Tíminn - 13.02.1983, Blaðsíða 15

14
SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 1983.
SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 1983.
15

Helgar-Tíminn fer í saumanna á kenningum Erich von Dánikens og sýnir fram á að þær
hafa við engin rök að styðjast og að höfundurinn hefur farið með blekkingar af ásettu ráði
Heimsóttu vitsmunaverur úr geimnum jörðina í árdaga?
Fáar bækur vöktu jafn mikla athygli og
höfðuðu jafn mjög til ímyndunarafls
almennings á síðasta áratug og bók
Svisslendingsins Erich von Dánikens Voru
guðirnir geimfarar? sem út kom árið 1968
(ensk útgáfa 1968 og íslensk útgáfa 1972).
Tvær aðrar bækur hans um sama efni
fylgdu í kjölfarið og vöktu álíka eftirtekt;
í geimfari til goðheima (1969, ísl. útgáfa
1973) og Gersemar guðanna (1973, ísl.
útgáfa 1974). Um bækurnar hafa verið
gerðar kvikmyndir og sjónvarpsþættir og
þær selst í milljónaupplagi víða um heim.
■ HöfundurinnvonDánikenerfæddur
í Zofingen í Sviss árið 1935. Hann var
alinn upp í kaþólskum sið, cn þegar
hann var 19 ára gamall varð hann, að
eigin sögn, fyrir yfirskilvitlegri reynslu,
og í framhaldi af því og vegna ágreinings
við föður sinn um trú og lífsviðhorf hætti
hann skólanámi og gerðist starfsmaður
á hóteli. Hann hóf störf þar sem
matreiðslumaður og þjónn, en vann sig
upp í stöðu hótelstjóra. Það starf
fullnægði honum þó ekki. Hann hafði
meiri áhuga á fornleifafræði og stjörnu-
fræði og tengslum þcirra við trúarbrögð
en hótelrekstri. Meðan hann var hótel-
stjóri á Rosenhúgel í Davos í Sviss
skrifaði hann fyrstu bók sína. Sagan
segir að hann hafi samið hana eftir að
gestir hans voru gengnir til náða; oft hafi
hann setið við skriftir fram á morgun.
Handritið sendi von Dániken Econ-
rökum að vitsmunalíf væri að finna
annars staðar í geimnum en á jörðinni.
Áþekkar kenningar og von Dániken
kom orðum að höfðu verið viðraðar
nokkru áður í bókum Frakkanna Louis
Pauwel, Jacques Berger og Roberts
Charroux. Svo margt þótti sambærilegt
í þessum bókum og ritum von Dánikens
að um tíma íhuguðu útgefendur að
stefna Econ-Verlag fyrir ritstuld. Af því
varð ekki en Dánikcn féllst á að geta um
framlag Frakkanna í bókum sínum.
Meðan von Dániken var hótelstjóri og
vann að rannsóknum fyrir bækur sínar
um gcintfaraguðina ferðaðist hann til
Egyptalands, Líbanons og Norður- og
Suður-Ameríku til að sjá undur fortíðar
með eigin augum. Þessi ferðalög kostuðu
sinn skilding, nýr lífsstíll reyndist honum
ofviða og brátt varð hann skuldum
vafinn. í nóvember 1968 var von
■ Erich von Daniken að mælingum í Perú
Dániken tekinn höndum fyrir svindl og
tveimur árum síðar var hann dæmdur
fyrir skjalafals og fjársvik. Dómurinn
hljóðaði upp á þrjú og hálft ár og þrjú
þúsund franka sekt. Þegar þá var komið
sögu hafði von Dániken efnast á sölu
bóka sinna og gat greitt sektina. Hann
þurfti síðar ekki að sitja inni nema hluta
þess tíma sem dómurinn kvað á um.
Heimsókn til forfeðra
utan úr geimnum
I formála bókarinnar Voru guðirnir
geimfarar? kemst von Dániken m.a. svo
að orði: „Ég staðhæfi að forfeður okkar
hafi fengið heimsóknir utan úrgeimnum
áður en sögur hófust. Jafnvel þótt ég viti
ekki enn hverjar þessar geimbornu
vitsmunaverur voru eða frá hvaða plá-
netum þær komu. Ég fullyrði eigi að
síður að þessir „gestir" h afi tortímt
nokkrum hluta af því mannkyni sem
fyrirfannst á þeirri tíð og getið af sér nýtt
mannkyn, ef til vill hina fyrstu homo
sapiens."
Þessi hugmynd er mjög ólíkleg í Ijósi
þeirrar þekkingar sem við búum að, en
hún er samt sem áður ekki alveg
óhugsandi, í henni feist m.ö.o. engin
rökleg mótsögn. Hún byggir aftur á
þeirri tilgátu að vitsmunalíf af einhverju
tagi fyrirfinnist annars staðar í alheimin-
um, og því dettur engum í hug að
þverneita, enda þótt við höfum ekki
hinar minnstu vísbendingar um slíkt líf
neins staðar.
En þegar sagt er að tilgáta sú sem von
Dániken hefur gert fræga sé ekki
óhugsandi verður að bæta því við að
sama gildir um þúsundir annarra tilgátna
sem fræðimenn eða almenningur láta sér
koma til hugar. Það er hægur vandi að
setja fram kenningar um alla skapaða
hluti, en til að slíkar kenningar rísi undir
nafni sem vísindi verður framsetning
þeirra og prófun að lúta reglum vísinda-
enda þótt hagsmunir hans bjóði að hann
leyni því fyrir lesendum sínum. Grund-
vallaratriði kenningar sinnar orðar hann
svo:
„Einhvern tíma aftur í myrku örófi
alda uppgötvaði áhöfn geimfars nokkurs
plánetu okkar. Taldi áhöfnin sig brátt
komast að raun um að á jörðinni væru
fyrir hendi öll þau skilyrði sem með
þyrfti til þess að þar gæti þróast
vitsmunalíf. Það er augljóst mál að þær
mannverur sem þá lifðu á jörðinni voru
ekki homo sapiens, heldur ólíkar þeirri
manntegund um flest. Geimfararnir
frjóvguðu nokkrar af konunum með
gemsæðingu, létu þær falla í fastan
svefn, að því er hermir í fornum sögum,
og héldu síðan á brott. Þúsundir ára
liðu, en svo komu geimfarar aftur og
fundu þá fyrir dreifða frumvísa að homo
sapiens. Þeir endurtóku kynbótatilraun-
ir sínar nokkrum sinnum, uns þeim að
lokum tókst að fá fram mannverur,
búnar nægilegum gáfum til að geta
tileinkað sér þau samfélagslögmál, sem
þeim yrðu boðuð. Villimennskan réði
þá enn lögum og lofum á jörðinni. Þar
eð sú hætta vofði yfir að þessar fáu
vitsmunaverur mundu úrkynjast fyrir
blóðblöndun við manndýrin, eyddu
geimfararnir öllum þeim kynþáttum þar
sem kynbæturnar höfðu ekki borið
tilætlaðan árangur, eða fluttu þá á brott
og fengu þeim aðsetur á fjarlægum
meginlöndum. Svo tóku fyrstu samfé-
lagshóparnir að myndast, frumvísar að
fyrstu handíðum að skjóta rótum, mynd-
ir voru gerðar á bergfleti og í hellum,
leirkeragerðin var uppgötvuð og gerðar
fyrstu tilraunir til að byggja hús.“
„AUar sannanir skortir“
I framhaldi af þessari lýsingu á
höfuðkenningu sinni segir von Dániken:
„Það skal viðurkennt að enn eru miklar
eyður í þessar hugleiðingar. Mér verður
svarað því til að allar sannanir skortir.
■ Pirí Rei landabréfið sem von Dániken lelur að sýni þekkingu sem aðeins
geimfarar gætu hafa aflað, en fræðimenn telja í engu frábrugðið öðrum 16,-aldar
kortum.
Dániken hefur um árin verið ljóst að
vinnubrögð af þessu tagi eru ósæmileg.
Sennilega hefur hann sjálfur að ein-
hverju leyti tekið trú á kenningar sínar,
en honum virðist vera ljóst að aðferð
hans til að leiða rök að þeim er
meingölluð og á endanum rís kenningin
ekki undir nafni sem vísindi. í frægu
viðtali við bandartska tímaritið Playboy
árið 1974 var hann að því spurður hvort
hann væri kannski, eins og rithöfundur
nokkur hefði haldið fram, snjallasti
háðfuglinn í þýskum bókmenntum á
þessari öld. Von Dániken svaraði:
„Svarið er bæði já og nei... Að hluta til
er mér fyllsta alvara með því sem ég
skrifa. Á liinn bóginn er það líka ætlun
mín að tá fólk til að hlæja."
Enn fremur sagði von Dánikcn í
viðtalinu: „Það er rétt að ég nota það
efni sem mér hentar. og sct annað til
hliðar. Hið sama gera allir guðfræðing-
ar“. „Munurinn er sá", bætti blaðamað-
urinn þ_á við, „aö þú þykist vera að sinna
vísindum en ekki guðfræði."
Forn lágmynd af geimfara?
I framhaldi af því sem hér hefur verið
staðhæft uni villur og falsanir Erich von
Dánikens er við hæfi að fara ofan í
saumana á fácinum atriðum í kenningum
hans. Hentugast er þá að athuga
nokkrar þær fornminjar sem hann telur
að renni stoðum undir sjónarmið sín, cn
fornleifafræðingar og aðrir athugcndur
vilja skýra á annan - og að okkar mati
- réttari og rökvísari veg.
1 hinni fornu borg Maya í Palcnquríki
í Mexíkó stendur grafhýsi sem er að
útliti eins og pýramídi. Allt fram til
ársins 1949 hafði þaðekki verið rannsak-
að allt að innan. Það var fyrir hrcina
tilviljun að mexíkanski fornleifafræðing-
urinn Alberto Ruz Lhuiller veitti fingur-
holum t gólfhellu athygli, lyfti steininum
og uppgötvaði að þaðan lá leynistigi í
óþekkt grafhýsi neðanjarðar. (Þetta var
árið 1952, en ekki 1935 eins og von
Dániken segir á bók sinni).
í grafhýsinu fannst m.a. lágmynd,
höggvin í stein. Myndinni lýsir von
Dániken á svofelldan hátt í bók sinni
Voru guðirnir geimfarar? „Þarna á
myndinni situr mannvera nokkur og
lýtur fram, líkt og þátttakandi á
hjólreiðakeppni, og jafnvel krakki
mundi nú bera kennsl á farartæki hans
sem geimfar. Það mjókkar fram, síðan
getur að líta einkennilegar hvylftir, líkt
og inngangsop, breikkar aftur eftir og
aftast standa svo eldblossar aftur úr
logastútum. Sjálf virðist hin álútna
mannvera önnum kafin við að handfjatla
alls konar stjórntæki og hæll vinstri
fótarins hvílir á einhverjum stalli.
Klæðnaður mannsins virðist hinn hent-
ugasti - stuttbrækur með breiðu belti,
treyja með nýtískulegu hálsmáli, að-
skornar hlífar um úlnliði og ökla. Vegna
fyrri kynna okkar af ekki ósvipuðum
myndum mundi það koma okkur á óvart
ef viðeigandi höfuðbúnað vantaði. Því
fer fjarri, hann er allur hinn margbrotn-
asti og upp af honum stendur einhvers
konar loftnetssproti. Og geimfarinn á
þessari lágmynd - því að það fer ekki
milli mála að þar er um geimfara að ræða
- lútir ekki einungis fram, heldur má sjá
að öll athygli hans er bundin einhverjum
mælitækjum í augnhæð örskammt frá
andliti hans. Sæti geimfarans er aðskilið
afturhluta farsins með skástoðum, og
má sjá að bak við það er komið fyrir
hylkjum, hringum og fjaðrabúnaði."
Tilgátan fjarri lagi
Nánari athugun á lágmyndinni leiðir í
Ijós að tilgáta von Dániken cr fjarri lagi.
Fyrst er þcss að geta að maðurinn er
ekki í geimfarabúningi heldur nánast
nakinn. Hann er bcrfætturog hefur ekki
hanska (neglur á höndum og fótum eru
Verlag snemma árs 1967. Forlagið féllst
á að gefa bókina út og réð Wilhelm
Roggersdorf, höfund kvikmyndahand-
rita og leikstjóra, til að umskrifa hana
fyrir almenning.
í mars 1968 lét forlagið prenta 6
þúsund eintök af bókinni sem á þýsku
hét Erinnerungen an die Zukunft og
frægari cr undir enska nafninu Chariots
of the Gods?; á íslensku hét hún sem
fyrr segir Voru guðirnir geimfarar?
Nokkrum dögum eftir að bókin kom á
markað hóf útbreitt svissneskt fréttablað
að birta kafla úr henni, og í kjölfarið
fylgdi ný prentun hennar. í lok ársins
var bókin efst á metsölulista í Þýska-
landi. Ári síðar kom bókin út á ensku
og hlaut enn feykilega góðar undirtektir.
Ekki ný kenning
Von Dániken skrifaði bókina einkum
árið 1966 en á því ári var í gangi í Evrópu
víðfræg hreyfing undir nafninu „Guð er
dauður“ sem hafði talsverð áhrif í
hugmyndaheiminum. Sama ár kom út
bókin Vitsmunalíf í geimnum (Intel-
ligent Life in the Universe) eftir stjörnu-
fræðingana I.S. Shklovskiog CarlSagan.
Þar er að finna margar hugmyndir sem
t sýnilega hafa orðið kveikja að ýmsum
skrifum von Dánikens, en í bókinni var
reynt að styðja þá umdeildu skoðun
■ Mynd sem von Dániken segir að sé tekin í hinum „undursamlegu hellum" í Suður-Ameríku þar sem mestu fjársjóðir
mannkyns eiga að vera geymdir.
legrar aðferðar. Tilgáta sem ekki er unnt
að ganga með neinum hætti úr skugga
um hvort er sönn eða ósönn getur ekki
talist vísindaleg. Gosse-feðgar, sem
voru miklir andstæðingar þróunarkenn-
ingar Darwins á öldinni sem leið, héldu
því t.d. fram að Guð hefði skapað
steingervinga til að reyna á trúarstyrk
manna. Bertrand Russell sagði eitt sinn
í gamni að eins mætti fullyrða að
heimurinn hafi verið skapaður fyrir
fimm mínútum, með öllu sem í honum
er, þ.á.m. minningum mannfólksins.
Hvorar tveggja þessar kenningar gætu
auðvitað haft við rök að styðjast, þótt
ólíklegar séu, en það liggur í augum uppi
að þær geta ekki talist til vísinda. Ef
menn trúa þeim þá hljóta þeir að trúa
öllu eða byggja skoðanir sínar á
staðreyndum á geðþótta sínum. Varla
getur slík afstaða talist mjög gæfuleg og
raunar ómögulegt að lifa lffinu eftir
henni ef menn ætla að vera samkvæmir
sjálfum sér.
Geimfarar búa til
homo sapiens
Von Dániken hefur ekki hirt um að
kynna sér leikreglur vísinda, væntanlega
vegna þess að hann veit ósköp vel sjálfur
að hann er að fiska á öðrum miðum.
Framtíðin mun skera úr um það hve
margar af þessum eyðum verða fylltar.
í þessari bók eru settar fram tilgátur,
byggðar á víðtækum hugleiðingum, sem
ekki er þó þar fyrir víst að séu „sannar. ““
Oftar víkur von Dániken að því í
bókum sínum að margt í hugmyndum
sínum séu getsakir, en hann býr svo um
hnútana að lesendur hljóta að álykta að
þessar getsakir séu mjög sennilegar ef
ekki réttar, enda eru oft fáar blaðsíður
á milli þess að hann lætur efasemdir í
Ijós og þar til hann tekur þær aftur að
nokkru eða öllu leyti með fullyrðingum.
Annað einkenni á ritum hans er að hann
snýr út úr orðum fræðimanna með því
að velja til birtingar þau ummæli þeirra
sem henta honum en þegir aftur á móti
yfir þeim atriðum sem ganga gegn
kenningum hans. Hafa margir fræði-
menn mótmælt mjög eindregið útúr-
snúningum og beinum fölsunum hans.
Þá eru ályktunarvillur og hvers kyns
rökskekkjur mjög áberandi í ritum von
Dánikens. Þýðingar hans á fornum
textum eru oftar en ekki út í hött, og
hann vísar nánast aldrei til heimilda
sinna.
Vísindi eða guðfræði?
Það er álitamál að hve miklu leyti von
■ Teikningar á Nazca-sléttunni.
grcinanlcgar) og klæðin sem hann er í
eru dæmigerður skrautbúningur þess
tíma þegar myndin var gerð. Myndin
sýnir Pacal konung Maya sem dó 683.
Saga Pacals konungs er vel varðveitt
þar sem hún er skráð á rúnir á loki
líkkistu hans og víðar í grafhýsum í
Palenque. Þar kemur fram hverjir
forfeður hans voru, hvcnær hann fæddist
sjálfur, hvenær hann ríkti og hvenær
hann féll frá. Athugun leiðir í Ijós að
myndin er samsett listaverk þar sem er
að finna kross, tvíhöfða höggorm og
nokkur stór maísblöð. Súrefnisgríman
við höfuð mannsins er skraut sem ekki
er tengt nösum hans heldur kemur við
nefið sjálft; stjórntækin í geimfarinu eru
ekki í tengslum við hendur hans heldur
eru þau partar af mynd af Sólarguðnum
í bakgrunninum; fóstigin sem geimveran
sýnist stjórna eru sjóskeljar (tákn Maya
fyrir dauða). Eldblossarnir úr logastút-
unum eru mjög sennilega rætur hins
helga maís-trés Maya. Öll er myndin
þrungin trúarlegum táknum, og eðlileg-
ast að túlka hana á grundvelli þekkingar
okkar á trúarbrögðum og list Maya.
Forn flugvöllur í Perú?
Von Dániken telur að hinar einkenni-
legu línur sem dregnar eru á Nazca-eyði-