Morgunblaðið - Sunnudagur - 11.02.2018, Blaðsíða 16

ÚTTEKT
16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11.2. 2018
„Leikfimi er klárlega orðið sem er
fáránlegasta orð af öllum orðum sem
fullorðið fólk notar,“ segir Þórgnýr
Einar Albertsson blaðamaður.
„Orðið nær bæði að vera barnamál
og orð sem bara gamalt fólk segir,
þetta heitir kannski leikfimi á fyrstu ár-
um grunnskólans, en er reyndar orðið
íþróttir á flestum stöðum í dag í
stundatöflunni, og svo er þetta stund-
að á elliheimilum. Það er því fáránlegt
að heyra einhvern sem er á leiðinni í
ræktina í World Class segjast ætla í
leikfimi. Maður sér fyrir sér einhvers
konar blöndu af gamaldags Müllers-
æfingum og því að vera barn að leika
sér.“
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Ekki segja
leikfimi!
eldri lesendur geta velt fyrir sér má sjá hér
að ofan og neðan.
 Samstarfsmenn voru óþrjótandi upp-
spretta skemmtilegra orða við þessa út-
tekt. Þannig viðurkenndi einn að hafa spurt
son sinn hvort hann ætlaði svona glænepju-
legur út fyrir hússins dyr í merkingunni að
fara illa klæddur út í kalt veður. Sonurinn
skildi hann ekki.
 Annar ungur maður (fæddur 1996) var
við það að æla af hryllingi þegar foreldri
spurði hann hvort vinur hans væri genginn
út.
 Svo eru það börnin sem eru spurð hvort
þessi eða hinn sé með gsm. Það kom í ljós
að mörg þeirra skilja alls ekki spurninguna.
„Meinarðu … hvað?“
 Svokölluð „tjákn“ eða emoji, broskallar
og táknmyndir sem notuð eru í sms-um,
facebookskilaboðum og víðast hvar um
netið, geta valdið misskilningi milli kyn-
slóða. Þannig bentu menntaskólanemendur
og kennarar við MH blaðamanni á að þarna
væri mikill munur á skilningi milli kynslóða
og „fullorðnir“, eða flestir sem eru eldri en
þrítugt, vissu ekki að mörg þessara tjákna
hefðu kynferðislegar tilvísanir. Sem dæmi
myndi unglingnum á heimilinu þykja mjög
fyndið að vera beðinn að fara út í búð og fá
skilaboð frá foreldrunum sem innihéldu
kannski tjákn af því sem ætti að kaupa; egg-
aldini og ferskju. Eggaldin er reðurtjákn og
ferskja er rass. Tjákn sem hafa kynferð-
islegar tilvísanir hjá yngri kynslóðum og
Á förnum vegi
„Ég má ekki segja poppari, það þykir
mjög hallærislegt og ég fæ ekki upp úr
dóttur minni hvað ég má nota í stað-
inn,“ segir Rut Hermannsdóttir kvik-
myndagerðarkona en dóttir hennar er
21 árs gömul.
„Ég hef spurt hvort ég megi nota
rokkari en það er heldur ekki sam-
þykkt og hún heldur að ég sé bara að
segja þetta til að reyna að fara í taug-
arnar á henni. Ég fálma því bara í
myrkri þangað til ég er búin að finna út
hvaða orð krakkarnir eru að nota yfir
poppara.
Mér skilst að ég þurfi einnig að finna
út hvaða orð ég má nota yfir diskótek,
sem enginn segir lengur.“
Morgunblaðið/Ómar
Hvorki popp-
ari né rokkari
Tryggvi Gíslason, lengi skólameistariMenntaskólans á Akureyri, er af þeirrikynslóð sem man þegar danskan hafði
sterk ítök í samskiptum fólks. Tryggvi er fædd-
ur á Norðfirði og þar voru einkum norsk áhrif í
málumhverfinu, en hann fluttist 7 ára til Ak-
ureyrar og þar hafði danskan svo sterk ítök, að
sagt var að Akureyringar töluðu dönsku á
sunnudögum.
Enda þótt Tryggvi sé þekktur sem mikill ís-
lenskumaður og ætlaði sér meira að segja að
verða doktor í málvísindum, þegar kall kom frá
Akureyri um að sækja um starf skólameistara,
gengst hann fúslega við því að dönsk orð slæðist
oft inn í daglegt mál hans.
Nú hefur þú góða yfirsýn yfir orðfæri margra
kynslóða. Finnst þér mikill munur á milli ís-
lenskra kynslóða í máli?
„Ég held að það sé ekki svo mikill munur milli
mín og barnanna minna heldur sé meiri munur í
tungumáli milli barnanna minna og barnanna
þeirra, barnabarnanna minna. Þetta er erfitt að
sýna fram á með dæmum, en ég hef rætt þetta
við börn mín sem hafa tekið undir þetta.
Einnig var munurinn á milli kynslóðar okkar
Grétu [Margrétar Eggertsdóttur] eiginkonu
minnar og foreldra okkar í orðfæri ekki svo
mikill, að ég held. Ég held að kynslóðamunurinn
birtist raunverulega fyrst fyrir 20 til 25 árum.“
Þegar þú varst að alast upp á Akureyri,
hversu áberandi voru dönskuslettur í þínu mál-
umhverfi?
„Þær voru mjög áberandi. Þegar ég kom til
Akureyrar 7 ára gamall, fór ég niður á Ráðhús-
torg eins og það heitir á Akureyri, því að við Ak-
ureyringar eru stórlátir menn, eigum Ráðhús-
torg en ekkert Ráðhús. Þar kom til mín maður
og sagði við mig: „Má bjóða þér bolsíur?“ Ég
var nú ekki betri í dönsku en þetta að ég þorði
ekki að segja já, því ég vissi ekki hvað hann var
að bjóða mér. Bolsíur eru náttúrlega sælgæti,
brjóstsykur, en á Akureyri keyptu menn ekki
brjóstsykur heldur bolsíur. Akureyringar töl-
uðu um altan (svalir), auðvitað með rödduðu l-i,
bíslag (skúr), sultutau, margarín (smjörlíki),
fortó (gangstétt) og mjög algengt var á Ak-
ureyri að menn notuðu drossíur um fólks-
bifreiðar.“
En þú sjálfur? Eru dönskuslettur í þínu máli
sem kannski barnabörn tengja ekki við?
„Já, þau grínast með ýmsar dönskuslettur
sem ég nota. Ég held að þau vandi sig líka sér-
staklega þegar þau koma í heimsókn til okkar
og reyni að tala gott mál en gera þess í stað gys
að mér þegar ég segi „akkúrat“, sem ég nota
mjög mikið. Þá er Grétu strítt á því, af börnum
okkar og barnabörnum, þegar hún segir að ein-
hver sé sympatískur.
Gamlir nemendur mínir hafa meira að segja
skrifað mér eftir að ég fór að skrifa í Vikudag,
blað okkar Akureyringa, um íslenskt mál og
sproksetja mig fyrir dönskuslettur.“
Blaðamaður hváir. Sproksetja?
„Sproksetja. Já, það merkir að gera gys að
eða gagnrýna. Mér er þetta orð tamt. Þá sendi
gamall nemandi minn mér línu á dögunum og
sagðist muna að ég hefði oft sagt „akkúrat“ í
tímum þegar ég var að kenna. Og það var - nátt-
úrlega - ekki nógu gott fyrir íslenskukennara að
vera tekinn svona á beinið.“
Nú varst þú lengi skólameistari og samferða
ungu fólki. Geturðu nefnt eitthvert tímabil þeg-
ar þú ferð að taka eftir að tungumálið er að
breytast?
„Nemendur skólans töluðu flestir frekar gott
mál og við vorum með mikla íslenskumenn sem
kennara og ég varð ekki var við miklar breyt-
ingar nema ef til vill enskuslettur síðustu árin.
Kennararnir eins og Gísli Jónsson og Árni
Kristjánsson gengu eftir því að notað væri gott
mál og þetta voru þá frekar dönskuslettur sem
við vorum að fást við alla mína tíð, sko. Þarna
sérðu, ég segi „sko“ sem er auðvitað enn ein
dönskuslettan.
Raunar má segja að þrjú algengustu orð í ís-
lensku séu komin úr dönsku, orðin jæja, sko og
ha. Orðið „jæja“ er komið úr „ja, ja“, eins og
Danir segja oft, „sko“ er komið af „sku“ eða
„sågu“ sem er stytting á „Så hjelpe meg Gud“
og „ha“ er stytting úr „hvabehar“ - „hvað seg-
irðu“. En þetta er hugsanlega of mikil málfræði
í viðtali sem átti að vera skemmtilegt - en svona
erum við gamlir barnakennarar staglsamir.“
Danska á sunnudögum
Er ekki ótrúlegt miðað við hvað danskan hafði
sterk áhrif á íslenskuna um langt skeið hvað
yngri kynslóðir eru komnar langt frá því að
skilja mörg þessara orða?
„Jú, það má segja það. Sérstaklega ef við
horfum til þess hversu dönsk sum samfélög á
Íslandi voru. Um 1840 fór öll kennsla í barna-
skólanum í Reykjavík fram á dönsku. Í Reykja-
vík voru þá um 300 íbúar. Meira að segja kallaði
næturvaktin, sem var eins konar lögregluvakt
og fór um þetta litla þorp sem Reykjavík var þá
og kveikti gasljósin á kvöldin, og hrópaði á
dönsku hvað tímanum leið, raunar alla nóttina.
Þegar Gunnlaugsen bæjarstjóri fyrirskipaði
næturvaktinni að hrópa á íslensku, urðu dönsku
kaupmennirnir fúlir við, enda fannst þeim þetta
vera danskur bær. Jónas Hallgrímsson orti
mikið á dönsku á Reykjavíkurárum sínum.
Danska hafði því í margar aldir sterk ítök.“
Eru einhver orð, slettur eða slangur, einhver
orð sem virðast vera í tísku í dag, orðfæri núna,
sem þú sérð ekki í anda að hefði verið notað af
þinni kynslóð?
„Ég á nú kannski erfitt að svara því svona på
stående fod.“
På stående fod? Þetta hlýtur að vera eitthvað
sem barnabörnin stríða þér á?
„Ég þori heldur ekki að segja þetta við þau
þótt ég noti þetta annars oft.“
Svona til gamans að lokum, Tryggvi. Þetta
með að á Akureyri hafi menn talað dönsku á
sunnudögum. Þú hefur þínar skýringar á því?
„Áður en Akureyringar fengu kirkju, inni á
gömlu Akureyri, sóttu þeir kirkju í Hrafnagili.
Dönsku kaupmennirnir og aðrir Danir á Ak-
ureyri gerðu það ekki heldur héldu þeir sínar
eigin messur heima hjá sér, bæði áður og eftir
að kirkjan var reist, og þá var að sjálfsögðu töl-
uð danska, notuð dönsk biblía og dönsk sálma-
bók. Líkur benda til þess, að vinnukonur innan
úr Eyjafirði, því Akureyrarkaupmenn höfðu ís-
lenskar stofupíur, hafi orðið vitni að því að töluð
var danska við þessar guðsþjónustur kaup-
manna á sunnudögum og af þessum sökum töl-
uðu menn í Eyjafirði og nærsveitum um að á
Akureyri væri töluð danska á sunnudögum.
Skýringin er ekki heilagur sannleikur, heldur
ágiskanir, en mér finnst hún skemmtileg og
held mig við hana.“
Barnabörn Tryggva Gíslasonar
gera grín að því þegar hann
segir „akkúrat“.
Morgunblaðið/Hari
Barnabörnin gera gys
að dönskuslettunum
’Á Akureyri keyptu menn ekkibrjóstsykur heldur bolsíur
’ Akureyringar töluðu umaltan, auðvitað með rödd-uðu l-i, bíslag, sultutau,margarín og fortó