Morgunblaðið - 27.10.2018, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. OKTÓBER 2018
Fyrst skal gera yfirbót: Ísíðasta Tungutakspistlimínum (22. september),þar sem ég fjallaði um
orðtakið „að berja einhverjum
tjaldkúlur“, hélt ég því fram að
orðið „tjaldkúlur“ og þar með orð-
takið væri hvergi að finna í al-
mennum orðabókum og okkar
helstu orðfræðiritum. Þetta er alls
ekki rétt: Þó svo að þetta ágæta
orð lýsi með fjarveru sinni í orða-
bókunum eru því gerð ítarleg,
greinargóð og makleg skil í Merg
málsins svo sem vænta mátti. Þetta átti ég að vita eftir langvarandi
kynni af því mergjaða verki Jóns G. Friðjónssonar en einhver hula
hafði lagst yfir þá vitneskju og við eldsnöggt öryggistékk fyrir birt-
ingu pistils urðu mér á þau mistök að leita undir uppflettiorðinu tjald-
kúlur, greip þar í tómt, en láðist að fletta upp kúlu. Undir þeim hatti á
bls. 506 í útgáfu Mergsins frá 2006 má finna allan þann fróðleik sem til-
tækur er um þetta ágæta orðtak og afbrigði þess.
Gleðilegt er til þess að vita hve margt og þarft hefur komið fram að
undanförnu sem eykur bjartsýni á að tekið verði á ýmsum þeim vanda
sem steðjar að íslenskri tungu. Stjórnvöld hafa t.d. boðað stóraukinn
stuðning við bókaútgáfu (þó enn sé reyndar ekki ljóst hvernig þær að-
gerðir eiga að bæta hag
þeirra sem skrifa bæk-
urnar.)
Hafin er vinna skv. verk-
áætluninni Máltækni fyrir
íslensku 2018-2022 með það
fyrir augum að gera ís-
lensku fullkomlega gjald-
genga í samskiptum við öll þau miklu tækniundur sem eru eða eiga eft-
ir að breyta daglegu lífi okkar allra.
Hús íslenskunnar á loks að rísa úr gryfju sinni og lögð verður fram
tillaga til þingsályktunar um að íslenska sé þjóðtunga og opinbert mál
á Íslandi.
Nú síðast var svo undirrituð á skólamálaþingi Kennarasambandsins
viljayfirlýsing allmargra málsmetandi aðila, stofnana og samtaka, um
að vinna í sameiningu að vitundarvakningu um íslenskt mál. Sú yfirlýs-
ing lýsti vilja til að hampa málinu á alla lund og efla þess hag.
Ansi skýtur það því skökku við að á sama tíma skuli birtast aftur-
gengið á Alþingi hið einstaklega óvandaða og ábyrgðarlausa frumvarp
um afnám allra reglna og viðmiða um mannanöfn á Íslandi. Mannanöfn
fyrr og síðar eru snar þáttur tungunnar. Allar þjóðir hafa komið sér
upp reglum þar um. Það er bábilja að slíkt sé eintóm íslensk sérviska.
Vissulega er þörf á að taka þessi lög til endurskoðunar og færa þar eitt
og annað til betri vegar, samræma og snyrta. Það má hinsvegar ekki
gera undir þessum formerkjum, í einhverju slíku „frjálslyndis“kasti
sem flutningsmenn ímynda sér vísast að sé til vinsælda fallið. Sem bet-
ur fer voru forsætis- og menntamálaráðherra meðal þeirra sem rituðu
undir yfirlýsinguna um vitundarvakningu um tunguna. Við verðum
þess vegna að treysta því að þær ágætu konur standi í ístaðinu á þingi
og hafi forgöngu um að þetta popúlistafrumvarp verði fellt eða stungið
svefnþorni til eilífðar.
Yfirbót og lög
um mannanöfn
Tungutak
Þórarinn Eldjárn
„Hús íslenskunnar á loks að rísa úr gryfju.“
Morgunblaðið/RAX
Þegar þetta er skrifað að morgni sl. fimmtudagsstóð þing Alþýðusambands Íslands enn yfir.Því lauk ekki fyrr en í gær og þess vegna ekkitök á að fjalla um niðurstöður þess nú vegna
skilafrests greina, sem þessarar. En á setningarfundi
þingsins sl. miðvikudagsmorgun má segja að tónninn
hafi verið sleginn, sem gefi til kynna hvað framundan
er.
Setningarræða Gylfa Arnbjörnssonar, fráfarandi for-
seta ASÍ, sem jafnframt var hans kveðjuræða eftir 10
ára starf, sem forystumaður þessara áhrifamiklu sam-
taka, gaf til kynna að meiri gagnrýni hefði verið á ASÍ
seinni árin innan verkalýðshreyfingarinnar en komið
hefur fram opinberlega.
Það var ekki frá því að greina mætti ákveðinn varnar-
tón í ræðu Gylfa, þegar hann rakti þann árangur, sem
hann taldi að ASÍ hefði náð á síðustu 10 árum en auðvit-
að er það rétt hjá honum að engin forysta ASÍ hefur
þurft að takast á við þá tegund af vandamálum, sem
blasti við íslenzkri alþýðu eftir hrun.
Það var þó ávarp Ásmundar Einars Daðasonar,
félagsmálaráðherra, sem sætti mestu tíðindum, og
kannski meiri en nokkurs annars
ráðherra í 60 ár eða frá því að Her-
mann Jónasson, formaður Fram-
sóknarflokksins og forsætisráðherra
vinstri stjórnarinnar, sem sat 1956-
1958, ávarpaði ASÍ-þing í desember
1958. Viðtökurnar, sem þessir tveir
framsóknarmenn fengu voru hins
vegar ólíkar. ASÍ-þing hafnaði þá tilmælum Hermanns
og ríkisstjórn hans féll.
Að þessu sinni gripu þingfulltrúar tvisvar sinnum
fram í ræðu félagsmálaráðherra og af miklum þunga í
seinna skiptið, með fagnaðarlátum.
Hvað olli þeim?
Ráðherrann gagnrýndi beint og opið miklar launa-
hækkanir „efsta lags“ samfélagsins, sem hann kallaði
svo og tók fram að hann væri bæði að vísa til slíkra
hækkana hjá opinberum aðilum og einkaaðilum. Hann
rakti jafnframt stöðuna í efnahags- og atvinnumálum og
gaf til kynna að hann teldi að vinda yrði ofan af þeim
hækkunum en ella mundi hann standa með verkalýðs-
hreyfingunni í að settur yrði á sérstakur hátekjuskatt-
ur. Þá brast á mikið lófaklapp þingfulltrúa.
Það var athyglisvert að sjá viðbrögð Halldórs Benja-
míns Þorbergssonar, framkvæmdastjóra Samtaka at-
vinnulífsins, við þessum orðum félagsmálaráðherra.
Hann sagði í samtali við mbl.is, netútgáfu Morgunblaðs-
ins, síðar sama dag:
„Ef ég skil yfirlýsinguna rétt þá beinir hann þessu
inn í samtal aðila vinnumarkaðarins og þetta er samtal,
sem við höfum sannarlega átt og munum halda áfram að
eiga eins og fram kom meðal annars á ársfundi Samtaka
atvinnulífsins í ræðu formanns SA.“
Hér vísar framkvæmdastjóri SA til ræðu Eyjólfs
Árna Rafnssonar, formanns SA, á ársfundi samtakanna
í apríl sl. þar sem hann sagði m.a.:
„Sérstaklega er mikilvægt að fyrirtæki, sem eru
skráð á almennan hlutabréfamarkað móti starfs-
kjarastefnu fyrir stjórnendur sína og setji launum og
aukagreiðslum skynsamleg mörk, sem samræmast ís-
lenzkum veruleika.“
Að lokinni ræðu félagsmálaráðherra, sagði fundar-
stjóri, Sigurður Bessason, fyrrum formaður Eflingar og
fráfarandi varaforseti ASÍ, að ekki mundi standa á
verkalýðshreyfingunni að beita áhrifum sínum innan líf-
eyrissjóðanna að þessu marki ef stjórnvöld gengju á
undan með góðu fordæmi.
Þau viðbrögð, ræða Eyjólfs Árna og vísun Halldórs
Benjamíns til ummæla hans, benda til að það sé alls
ekki óhugsandi að samstaða geti tekizt um þá leið að
vinda ofan af þessum hækkunum milli verkalýðshreyf-
ingar, vinnuveitenda og ríkisstjórnar.
Það kann að verða erfitt fyrir stjórnvöld, sem gerðu
þau alvarlegu mistök haustið 2016 að afnema ekki strax
með lögum ákvarðanir Kjararáðs og
að þeirri ákvörðun stóðu allir flokkar
nema Píratar, en standi t.d. Sjálf-
stæðisflokkur frammi fyrir því vali,
að velja á milli þeirrar leiðar, há-
tekjuskatts eða stjórnarslita eru
meiri líkur en minni á að hann velji
þá leið, komi í ljósi að hún sé for-
senda fyrir því að skynsamlegir samningar náist á
vinnumarkaði.
En fleira gerðist við upphaf ASÍ-þings, sem eftir
verður tekið. Þá þegar lá fyrir tillaga frá Verkalýðs-
félagi Vestfjarða um „fjárfestingar lífeyrissjóða í fyrir-
tækjum sem borga ofurbónusa til stjórnenda og óhóf-
legar arðgreiðslur til eigenda“.
Í tillögunni segir:
„Þess vegna beinir 43. þing ASÍ þeim tilmælum til
fulltrúa verkalýðshreyfingarinnar, sem sitja í stjórnum
lífeyrissjóða að beita sér fyrir því að:
Lífeyrissjóðir fjárfesti ekki í fyrirtækjum sem greiða
ofurlaun og óhóflegar arðgreiðslur út til eigenda.
Lífeyrissjóðir minnki eignarhald sitt verulega í fyrir-
tækjum sem greiða ofurbónusa og óhóflegar arð-
greiðslur til eigenda.
Lífeyrissjóðir minnki viðskipti við fyrirtæki sem
greiða ofurbónusa og óhóflegar arðgreiðslur út til eig-
enda.“
Meiri líkur en minni eru á að þessi tillaga hafi verið
samþykkt á þingi ASÍ m.a. vegna þess að fráfarandi
miðstjórn samtakanna mælti með samþykkt hennar.
Hafi það verið gert getur það haft mjög víðtæk áhrif í
íslenzku viðskiptalífi. Lífeyrissjóðir hafa eftir hrun orðið
ráðandi eigendur í flestum stærstu fyrirtækjum á Ís-
landi. Þögnin, sem ríkt hefur innan verkalýðshreyfing-
arinnar um launaþróun í þessum fyrirtækjum, sem
fulltrúar lífeyrissjóðanna í stjórnum fyrirtækjanna
hefðu getað haft áhrif á, hefur verið ærandi.
Kannski eru að skapast forsendur fyrir því að félags-
menn sjálfir kjósi stjórnir lífeyrissjóðanna.
Víglínur skýrast í kjaramálum
Eru að skapast forsendur
fyrir „beinu lýðræði“ inn-
an lífeyrissjóðanna?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar mér var boðið að halda fyrir-lestur á ráðstefnu brasilískra
frjálshyggjustúdenta í Pálsborg post-
ula, São Paulo, 13. október 2018, valdi
ég efnið: Norrænu leiðirnar. Í Róm-
önsku Ameríku er iðulega horft til
Norðurlanda sem fyrirmynda. En
velgengni þessara landa er ekki
vegna jafnaðarstefnu, eins og sumir
halda, heldur þrátt fyrir hana.
Skýrasta dæmið er Svíþjóð. Þar
hafði myndast sterk frjálshyggjuhefð
þegar á átjándu öld. Sænsk-finnski
presturinn Anders Chydenius hafði
sett fram hugmyndina um sátt eigin-
hagsmuna og almannahagsmuna í
krafti frjálsra viðskipta, áður en
Adam Smith gaf henni frægt nafn,
„ósýnilega höndina“. Einn áhrifa-
mesti stjórnmálamaður Svía á
nítjándu öld, Johan August Gripen-
stedt, beitti sér í ráðherratíð sinni
1848-1866 fyrir víðtækum umbótum í
frelsisátt, og má rekja til þeirra sam-
fellt hagvaxtarskeið í Svíþjóð í heila
öld frá 1870. Nutu jafnaðarmenn góðs
af, þegar þeir komust til valda á
fjórða áratug tuttugustu aldar, og
fóru gætilega í byrjun. Þeir vildu
mjólka kúna í stað þess að slátra
henni.
Upp úr 1970 hófu sænskir jafn-
aðarmenn hins vegar að ganga miklu
lengra en áður í skattheimtu og opin-
berum afskiptum. Afleiðingarnar
urðu, að verðmætasköpun stöðvaðist,
frumkvöðlar fluttust úr landi og
skatttekjur ríkisins jukust ekki leng-
ur með aukinni skattheimtu. Kýrin
var að hætta að mjólka. Um og eftir
1990 áttuðu Svíar sig almennt á
þessu, líka jafnaðarmenn, og hafa
þeir síðan verið að fikra sig varlega í
átt að nýju jafnvægi, þar sem velferð-
arbætur eru áfram ríflegar, en skatt-
ar hóflegri en áður og sæmilegt svig-
rúm fyrir einkaframtak. Má því með
nokkurri einföldun tala um þrjár
sænskar leiðir, í anda frjálshyggju
1870-1970, jafnaðarstefnu 1970-1990
og málamiðlunar frá 1990.
Á öðrum Norðurlöndum varð líka
til sterk frjálshyggjuhefð, eins og hin
frjálslynda stjórnarskrá Norðmanna
á Eiðsvöllum 1814 sýnir. Og uppi á Ís-
landi talaði Jón Sigurðsson með
glöggum rökum fyrir atvinnufrelsi. Í
fyrirlestri mínum í Pálsborg postula
komst ég að þeirri niðurstöðu, að vel-
gengni Norðurlanda væri aðallega
vegna þriggja þátta, öflugs réttar-
ríkis, frjálsra alþjóðaviðskipta og víð-
tæks gagnkvæms trausts og sam-
kenndar vegna samleitni þjóðanna,
langrar sameiginlegrar sögu og
rótgróinna borgaralegra siða.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hvað sagði ég í
Pálsborg postula?