Morgunblaðið - 08.11.2018, Page 9

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. NÓVEMBER 2018 9VIÐTAL
því að Íslensk orkumiðlun hefur ekki enn sem
komið er tekið skrefið að fullu inn á heimilis-
markaðinn. Þar hefur fyrirtækið rekist á ýms-
ar kerfislægar hindranir sem lúta að dreifi-
veitunum en eins og áður sagði starfa þau
samkvæmt sérleyfi á skilgreindum einokunar-
markaði. Landsnet sér um flutning raforku
frá framleiðendum til dreifiveitna sem aftur
koma rafmagninu til heimilanna með raf-
strengjum sem þau leggja en þau setja einnig
upp mæla og lesa af þeim. Dreifiveiturnar
starfa hver fyrir sig á tilteknum dreifisvæðum
og eru sex talsins og eiga öll hliðstæð systur-
félög eða dótturfélög sem starfa á sölumark-
aði eða sinna sjálf sölu samhliða dreifist-
arfseminni.
Gríðarlegar hindranir
Magnús segist hafa séð ákveðna mynd af
starfsemi veitnanna en veitukerfin sjá um að-
gerðir sem kallast sjálfval söluaðila eða svo-
kölluð notendaskipti. Hann tekur dæmi.
„Notendaskipti eru ferli sem gengur út á
það að ef þú ert í viðskiptum hjá Íslenskri
orkumiðlun og flytur svo í íbúðina við hliðina
á þér þá taka t.d. Veitur þig og setja í við-
skipti hjá systurfélagi sínu sem er Orka nátt-
úrunnar. Án þess að við eða þú fáum upplýs-
ingar um það. Með öðrum orðum þá taka
Veitur þig og setja í viðskipti hjá sínu syst-
urfélagi sem er í samkeppni við okkur. Með
sama hætti setur RARIK þig í viðskipti hjá
Orkusölunni og svo framvegis,“ segir Magnús.
„Það er alveg gríðarleg hindrun að fyrir-
tæki sem starfa í krafti sérleyfis og eru
einokunarfyrirtæki séu að stíga svona inn í
samkeppnishlutann með jafn afgerandi hætti
og raun ber vitni,“ segir Magnús og nefnir að
þetta megi setja í tölulegt samhengi. Not-
endaskipti séu 30 þúsund talsins á ári en
hrein söluaðilaskipti þar sem sölufyrirtæki og
viðskiptavinur koma sér saman um viðskipta-
samband eru innan við þúsund.
„Þetta snýr að því að veiturnar eru að taka
af okkur viðskipti þegar kúnninn setur upp
nýjan mæli, þegar hann flytur um húsnæði og
svo framvegis. Þetta væri sambærilegt við
það þegar önnur fyrirtæki sem starfa í sér-
leyfi væru að afhenda sínu systurfélagi við-
skipti, eftir því hvar þau eru staðsett á land-
inu. Þetta gengur auðvitað ekki upp á
skilgreindum samkeppnismarkaði sem nær til
Íslands í heild sinni. Það að dreifiveitur kom-
ist upp með það, í áraraðir, að vera í þegjandi
samkomulagi um það að innan þeirra svæðis
njóti bara þeirra systur- eða dótturfélag allra
tilfærslna á viðskiptum er auðvitað eins mikil
hömlun fyrir nýja aðila að koma inn eins og
hugsast getur. Þá ertu byrjaður að njóta þess
mjög að vera tengdur náttúrulegu einok-
unarfyrirtæki, sem hefur öll spil á hendi og
allar upplýsingar,“ segir Magnús.
„Annað mál sem við höfum verið að ýta við
og er tímafrekt eru innkaup sveitarfélaga á
raforku en sveitarfélög heyra undir lög um
opinber innkaup þar sem meginreglan er að
gæta skuli jafnræðis og óheimilt er að mis-
muna fyrirtækjum eða takmarka samkeppni.
Af þeirri ástæðu er meginreglan við val á inn-
kaupaferli almennt eða lokað útboð. Af þeim
38 stærstu sveitarfélögum landsins sem við
sendum fyrirspurn til og spurðumst fyrir um
fyrirkomulag á innkaupum á raforku var að-
eins eitt sveitarfélag sem hafði stuðst við al-
mennt útboð við val á söluaðila. Það var Hafn-
arfjörður. Stærsta sveitarfélagið, Reykja-
víkurborg, hefur ekki farið í útboð og kaupir
raforkuna af eigin fyrirtæki. Það þykir okkur
einkennileg innkaupastefna þegar um er að
ræða raforkukaup fyrir nokkur hundruð millj-
ónir á ári hverju.“
Samtalið er eftir
Aðspurður segir Magnús að markaðurinn
sé vanþróaður. Það þurfi að bæta. Ekki ein-
ungis þegar kemur að verklagi heldur þurfi
einnig að upplýsa neytendur betur um að raf-
magn sé eins og hver önnur vara og það skipti
ekki máli hvaðan það kemur. Hann segir um-
ræðuna hafa verið litla sem enga og að mögu-
lega strandi það oft á því að markaðurinn
virðist flókinn. „Og í krafti opinbers rekstrar
þessara fyrirtækja flestallra hefur mjög lítið
gerst á þessari hlið, sem snýr að því að upp-
lýsa neytandann,“ segir Magnús.
„Raforkureikningur heimila er vissulega
ekki stærsti útgjaldaliður þeirra. Ekki frekar
en farsímareikningur. En þó er það þannig að
ef hægt er að gera betur í verði og þjónustu,
þá spyr maður sig af hverju kerfið í heild
sinni ætti ekki að spara fjármuni. Það gleym-
ist oft á þessum markaði þar sem opinber fyr-
irtæki eru alltumlykjandi að gætt sé að því að
almenningur er líka neytendur. Þetta eru ekki
bara einhverjir aðilar sem þú getur komið
fram við með hvaða hætti sem er. Neytendur
eiga að hafa val um söluaðila, hvort sem það
er vegna þess að þeir vilja lægra verð, annars
konar þjónustu, upprunavottað rafmagn eða
hvað það nú er. Að það sé alla vega hugsunar-
hátturinn að þetta sé í boði, að það sé annar
valkostur. Ábyrgð fyrirtækjanna sjálfra sem
hafa sérfræðiþekkinguna er auðvitað gríðar-
leg. Þú mætir ekki með vöru á markað og
kynnir hana ekki neitt og spyrð þig svo hvers
vegna enginn kaupir hana. Þú þarft að eiga
samtalið um hvað þú er með. Þetta er al-
gjörlega eftir. Hvern hefði t.d. grunað að
símafyrirtæki á Íslandi myndu þróast út í
stærstu afþreyingarfyrirtæki landsins? Það
voru ekki margir sem höfðu hugmynd um það.
Þessi markaður verður að fá að þróast í sína
átt líka,“ segir Magnús.
Markaður sem bíður eftir tiltekt
Um ástæðuna fyrir vanþróuðum markaði
horfir hann frekar til þess að á Íslandi hafi
ekki ríkt raunveruleg samkeppni sem leiðir af
sér virkt samtal við neytendur. En með komu
Íslenskrar orkumiðlunar á markaðinn sé það
samtal hafið enda er fyrirtækið tilneytt til
þess af góðri nauðsyn.
„Ég tel að þegar ríkið skuldbindur sig, fyrir
hönd hins opinbera í heild, til að koma
ákveðnu formi á markaði, í þessu tilviki sam-
keppni í framleiðslu og sölu á raforku, þá sé
erfitt að ná því fram þegar hið opinbera situr
alls staðar við borðið. Hið opinbera á nánast
öll stærstu sölufyrirtækin, á allar dreifiveit-
urnar, á flutningsfyrirtækið, á aðalheildsölu-
fyrirtækið Landsvirkjun og sinnir eftirliti og
útgáfu leyfa að auki. Hið opinbera er alls
staðar. Hvatinn fyrir hið opinbera að vera í
samkeppni við sjálft sig held ég að sé af-
skaplega takmarkaður,“ segir Magnús.
Magnús segir að fyrirtækið hafi styrkst
mikið með fjárfestingu Kaupfélags Skagfirð-
inga og Ísfélags Vestmannaeyja í því á þessu
ári sem að hans sögn gefur því bolmagn til
þess að takast á við markaðinn eins og hann
er í dag en samtals nam hlutafjáraukningin 75
milljónum króna. Til að brjóta markaðinn upp
þarf nefnilega talsvert fjármagn.
„Það er svolítið merkilegt að hið opinbera
búi til leikreglur og fari svo ekki eftir þeim. Í
rauninni bíður markaðurinn bara eftir því að
einhver komi og reyni að taka til. Það er
vissulega mjög dýrt en það er fyrst og fremst
dýrt vegna þess að þetta tekur langan tíma.
Það að fara fram með kvörtun um þá hlið
markaðarins sem aldrei hefur verið skoðuð
tekur eðli máls samkvæmt mikinn tíma. Þeir
sem taka við henni þurfa að setja sig inn í öll
mál. En eitt af markmiðunum með stofnun Ís-
lenskrar orkumiðlunar var að ýta undir það að
samkeppnismarkaðurinn myndi virka í takt
við lög.“
Morgunblaðið/Hari
úr vegi á orkumarkaðnum
”
Það er svolítið merkilegt
að hið opinbera búi til
leikreglur og fari svo ekki
eftir þeim. Í rauninni bíður
markaðurinn bara eftir því
að einhver komi og reyni
að taka til. Það er vissu-
lega mjög dýrt en það er
fyrst og fremst dýrt vegna
þess að þetta tekur lang-
an tíma
Magnús segir að það séu ekki aðeins viðskipti í formi heimilisnotenda eða fyrirtækja sem
flæða á milli samþættra fyrirtækja í orkugeiranum. Hann nefnir einnig að raforkuinnkaup
dreifiveitna af sínum systur- eða dótturfélögum séu oft stór hluti af heildartekjum sölu-
aðila sem Íslensk orkumiðlun er í beinni samkeppni við en lögum samkvæmt eiga dreifi-
veiturnar að fara með slík innkaup í útboð. „Dreifiveitur þurfa að kaupa inn rafmagn, fyrir
því sem tapast í dreifikerfinu. Svokölluð raforkutöp. Samkvæmt lögum og reglum um op-
inber innkaup eiga dreifiveiturnar að fara með svona innkaup í útboð nái þau tilsettri fjár-
hæð. Það hefur einungis eitt fyrirtæki farið í útboð og það voru Veitur, sem var mjög gott
hjá þeim og gott frumkvæði. En til að setja þetta í samhengi þá kaupir t.d. RARIK, sem er
dreifiveita á skilgreindum einokunarmarkaði, raforku af dótturfélagi sínu, Orkusölunni,
fyrir um 800 milljónir á ári, án útboðs. Þetta er stór hluti af heildarsölutekjum Orkusöl-
unnar. Verðið er hátt, gegnsæið í samningum ekkert og á endanum snýst þetta um að það
er verið að halda í viðskipti tengdra aðila, takmarka innkomu annarra, aðkomu þeirra að
svona viðskiptum, sem á endanum snýst auðvitað um það að neytandinn borgar hærra
verð fyrir dreifinguna. Þetta fer inn í gjaldskrá dreifiveitunnar því hún á að fá tekjur fyrir öll-
um kostnaði sínum á grundvelli sérleyfisins samkvæmt lögum. Í staðinn fyrir að það sé
gegnsæi í verðmyndun, í formi útboðs, hafa dreifiveiturnar ákveðið eftir sínu eigin höfði
við hvern eigi að versla. Ég tala nú ekki um ef það er dóttur- eða systurfélag sem fær við-
skiptin eins og í þessu tilviki, tæpan milljarð í meðgjöf á hverju einasta ári, sem skapar því
fyrirtæki, óumdeilt, gríðarlegt forskot. Hér mætti einnig nefna að dreifiveitan Norðurorka
gerði 18 ára samning við dótturfélag sitt, Fallorku, um innkaup á þessari vöru. 18 ár eru
óeðlilega langur tími þar sem einokunarfyrirtæki er að semja við nátengt fyrirtæki á sam-
keppnismarkaði um innkaup á vöru sem samkvæmt lögum á að fara í útboð.“
Samið til 18 ára við samkeppnisaðila