Morgunblaðið - 01.12.2018, Qupperneq 9

af Jóni Sigurðssyni verið, en hún var ekki
færð á Austurvöll fyrr en árið 1931. „Hvernig
dettur Magnúsi í hug að taka myndina og hafa
styttuna af Kristjáni Danakonungi en ekki
Jón Sigurðsson, sjálfstæðishetjuna?“ spyr
Gunnar og segir svarið einfaldlega vera að
sólin hafi verið svo mikil og á óþægilegum stað
fyrir Magnús að það hafi verið ómögulegt að
taka myndina þannig. Myndin hafi því mótað
sýn okkar á fullveldisdaginn um of. „Flestir
eru sammála um að þetta hafi verið dýrðar-
dagur. Norðurljósin sýndu sig meira að segja
um kvöldið, sjálfir himnarnir fögnuðu fullveld-
inu, en það eina sem við sjáum er þessi nöt-
urlega mynd.“
Það eigi einnig við um ímynd okkar af
mannfæðinni sem eigi að hafa verið þennan
dag. Gunnar Þór bendir á að flest af fólkinu
sem mætti hafi verið statt á Lækjartorgi eða
staðið upp með Bankastræti, en hvorugur
staðurinn var með á ljósmyndinni. Hverfis-
gatan, sem var auð, fékk hins vegar að vera
með. Gunnar Þór tekur þó fram að þessi
merkisdagur hafi sannarlega verið haldinn í
skugga spænsku veikinnar. Þannig hafi verið
sérstaklega ákveðið að hafa hátíðahöldin lág-
stemmd þar sem svo mikil sorg hafi ríkt í
Reykjavík. Þá hefðu miklu fleiri mætt ef
spænska veikin hefði ekki leikið fólk svo grátt
vikurnar á undan.
Öllum þykir vænt um sjálfstæðið
En hvaða áhrif hefur árið 1918 á sjálfsmynd
Íslands sem fullvalda ríki? „Þetta er sögulegt
ár og mjög mikilvægt ár. Ég held að þessi
áföll hafi mótað sýn okkar meira á árið sem
slíkt frekar en á viðhorf Íslendinga til hins
fullvalda ríkis,“ segir Gunnar Þór. Hann seg-
ist ekki viss um að áföllin hafi rist svo djúpt,
þar sem þau hafi riðið yfir og aðrir hlutir tekið
við í kjölfarið.
Gunnar Þór segir árið 1918 eitt merkasta ár
Íslandssögunnar. „Þetta er árið sem Ísland
varð fullvalda ríki og deilum okkar við Dani,
sem höfðu staðið yfir síðan á 19. öld, lauk. Þetta
er sigurstund sjálfstæðisbaráttunnar og er
þess vegna gríðarlega mikilvægt ár í sögu þjóð-
arinnar.“
Þá hafi fullveldið, sem í raun þýddi að Ísland
var orðið að sjálfstæðu ríki, skipt gríðarlegu
máli. „Okkur þykir öllum vænt um sjálfstæðið,
við höfum mismunandi skoðanir á alþjóða-
samskiptum og öllu því, en þeir eru ekki margir
sem telja að okkur hefði farnast betur hefðum
við setið með hendur í skauti og ekki farið í
sjálfstæðisbaráttuna. Þetta er því tímamóta-
ár.“
Gunnar segir að eftir lýðveldisstofnunina
1944 hafi stundum verið látið að því liggja að
menn hafi litið á þetta sem áfanga í sjálfstæðis-
baráttunni. „Íslendingar hafi bara ætlað að
bíða í 25 ár og stofna svo lýðveldi. Þannig var
það ekki. Það sem okkur finnst sjálfsagt eftir á
að hyggja var það ekki í augum þessara manna.
Ísland var tengt Danmörku með tvennum
hætti, annars vegar með sambandslögunum,
hins vegar í gegnum konung. Menn töluðu um
það fljótlega að hægt væri að endurskoða lögin
eftir 25 ár, menn töluðu um að með tímanum
gætu Íslendingar tekið að sér utanríkismál, en
það er enginn að tala um það á þessum tíma að
stofna lýðveldi,“ segir Gunnar.
„Lýðveldisstofnun kann að hafa verið fjar-
lægur draumur í hugum margra, en ég er ekki
viss um að það hafi verið í hugum eins margra
og við viljum oft vera láta. Ísland var orðið
sjálfstætt ríki 1918 og nú varð þjóðin að standa
sig og sýna að hún ætti sjálfstæðið skilið.“
LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018 9
Fullveldi Íslands
Jón Magnússon (1859-1926) varð fyrsti for-
sætisráðherra Íslands árið 1917 og sat í því
embætti þegar Ísland heimti fullveldi sitt
ári síðar. Þrátt fyrir það er Jóns sjaldnast
minnst þegar sjálfstæðisbarátta Íslend-
inga er rifjuð upp. En hvers vegna er hann
ekki betur þekktur en raun ber vitni?
Gunnar Þór segir ýmsar ástæður vera
þar að baki. Hann rifjar upp að Jón hafi
verið fyrst forsætisráðherra frá 1917 til
1922 og aftur 1924-1926.
„Þannig að hann er for-
sætisráðherra lengi á ög-
urstundu í sögu þjóð-
arinnar, á árum fyrri
heimsstyrjaldar þegar
verst gengur, þegar við
verðum fullvalda ríki og
þegar við erum að stíga
okkar fyrstu skref sem
sjálfstæð þjóð. En hann er að miklu leyti
fallinn í gleymsku.“
Gunnar segir eina skýringuna á því vera
einfaldlega þá að Jón hafi ekki þótt jafn-
mikill skörungur og forveri hans í Heima-
stjórnarflokknum, Hannes Hafstein, fyrsti
ráðherra Íslands. „Hann var ekki ræðu-
skörungur og þótti ekki mjög áheyrilegur.
Þegar hann hélt ræður reyndi hann að
hafa þær eins stuttar og mögulegt var,“
segir Gunnar og bætir við að Jón hafi
kannski goldið þess að hafa tekið við
flokknum á eftir Hannesi.
Önnur skýring sem Gunnar nefnir er sú
að þegar íslenska flokkakerfið sé full-
mótað um 1930 sé Jón látinn og enginn af
flokkunum hafi haldið minningu hans á
lofti. „Enginn þeirra stjórnmálaflokka
sem hafa mótað Íslandssöguna í 100 ár
telja hann sem sinn mann. Jón hefði nær
örugglega orðið sjálfstæðismaður en hann
var dáinn áður en Sjálfstæðisflokkurinn
yngri var stofnaður 1929, þannig að Jón
Þorláksson varð helsti upphafsmaður
flokksins.“ Þar hafi einnig spilað inn í að
Jón Magnússon hafi með mjög praktíska
nálgun á stjórnmálin en Jón Þorláksson
verið meiri hugmyndafræðingur í eðli
sínu. Aðrir flokkar hefðu þá enn síður en
Sjálfstæðisflokkurinn ástæðu til þess að
hampa Jóni Magnússyni.
Þriðja skýringin er einfaldlega sú að
Jón falli einhvern veginn á milli skips og
bryggju í sjálfstæðisbaráttunni, þar sem
hann hafi valist til forystu á tímum þegar
baráttan var næstum því búin en samt
ekki. Einhverra hluta vegna leiki ekki
sami ljómi um tímabil Jóns og
heimastjórnarárin undir forystu Hann-
esar Hafstein og lýðveldisstofnunina 1944.
Gunnar segir það mikla synd að Jón
Magnússon hafi fallið í gleymsku og bætir
við að hann sé sjálfur hrifinn af Jóni.
„Hann var mjög gáfaður, átti gott með að
vinna með fólki og halda hlutum saman og
gangandi.“
Fallinn í gleymsku
Jón Magnússon