Morgunblaðið - 01.12.2018, Síða 14

14 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018
Fullveldi Íslands
H
vað felst í því að vera fullvalda
ríki? Hugtakið skreppur jafn-
harðan undan skilgreiningum en
mikilvægi þess fyrir almenning er
fyrst og fremst tengt trú og hug-
arástandi þeirra borgara sem telja sig full-
valda, frjálsa og sjálfstæða til að ráða sínum
ráðum – frekar en að vera upp á bænaskrár
komnir sem þegnar útlends konungs. Þessi til-
finning hefur svipuð áhrif og þegar ungmenni
axla loks ábyrgð á eigin lífi og fjármálum um
leið og þau stofna heimili og stinga sér til
sunds í skuldasúpunni. Verstu tölvuleikja-
nördar og samfélagsmiðlahenglur umbreytast
á snöggu augabragði í ábyrgt fjölskyldufólk
sem hneykslast á ungdómnum nútildags – eft-
ir að þau skrá sig út af Hótel mömmu og
pabba.
Trú á eigin getu
Reiknimeistarar höfðu reiknað það út að full-
veldi Íslands árið 1918 myndi aldrei borga sig,
ekki frekar en lýðveldið árið 1944; þeir sömu
reikningshausar eru enn að fá sömu útkomuna
fyrir Færeyinga og Grænlendinga. Svo fá-
mennar þjóðir geti ekki stjórnað sér sjálfar.
Að vísu er einn og einn úrtölumaður enn á
meðal okkar sem tekur undir þessi sjónarmið,
bendir á að við höfum aldrei ráðið við að
byggja stöðugleika og norrænt velferðarsam-
félag heldur alltaf reddað okkur á fjárhags-
legum flótta með gjaldþrotum og einu löngu
gengissigi. Á móti kemur að verðbólgutíminn
skapaði atvinnu og velmegun í landinu sem
skilaði íslenskum almenningi í fremstu lífs-
kjararöð á heimsvísu með menningar-, íþrótta-
og menntalífi sem ætti ekki að vera mögulegt
skv. neinum jarðneskum reiknistokki í landi
með liðlega 330 þúsund íbúa.
Þessi hagfræðilega nálgun réð ekki við að
taka mikilvægustu stærðina með í dæmið: trú
fólks á að það réði sér nú sjálft og þyrfti að
horfast í augu við þá ábyrgð sem því fylgdi. Ef
sjálfstætt fólk vildi að eitthvað gerðist í sínu
lífi yrði það að gera það sjálft og gæti ekki
beðið eftir því að kóngurinn sendi því aðréttu.
Þau sem boðuðu þessa trú gátu rakið hug-
myndaþráðinn sem þau spunnu aftur til Arn-
gríms lærða, sem reis öndverður gegn nei-
kvæðum skrifum útlendinga um okkar
landsmenn með því að vísa til hinnar glæstu
fortíðar og menningarlegu gullaldar á miðöld-
um sem gat af sér þær frægu sögur og kvæði
sem heimsbyggðin hefði ekkert til að jafnast
við. Og það sem meira var, allt þetta var skrif-
að á því íslenska máli sem landslýðurinn talaði
ennþá og mikið af sögunum sagði frá upphafi
mannlífs og helstu görpum, kvenskörungum
og tíðindum sem hér urðu á meðan þjóðin var
ennþá frjáls á sínum þjóðveldistíma – áður en
hún gekkst undir ok Noregskonungs og síðan
Dana.
Glæst sigurganga
Rómantíkin og Fjölnismenn blésu mjög í glóð
þessa hugmyndabáls og Jónas Hallgrímsson
sneri landsmönnum endanlega til hinnar nýju
trúar með kvæðum á borð við Gunnarshólma
og Ísland um fornöldina þegar hetjur riðu um
héruð. Helgistaðir um allt land, byggðir á
fornsögunum, greyptust inn í vitund þjóðar-
innar og sannfærðu hana um að hún ætti sér
sameiginlegan fjársjóð og fornaldarfrægð sem
dygði til innspýtingar á nýrri öld – ekki ósvip-
að því og þegar reynt var að endurvekja þessa
stemmningu með náttúrvalskenningunni um
útrásarvíkingana löngu síðar.
Enda þótt útrásaruppvakningurinn hafi
ekki náð að ganga aftur nema í örfá ár bendir
ýmislegt til þess að enn sé útbreidd meðal
þjóðarinnar sú trú að hún bæði þori, geti og
vilji. Íslensk ungmenni hlaupa enn út á rit-
listarbrautina full sjálfstrausts um að þau séu
að fást við eitthvað sem skipti máli og hafi
langþróað listrænt verkfæri í tungunni. Sú
sannfæring skilar sumum þeirra í verðlauna-
og tilnefningarsæti alþjóðlegra bókmennta-
verðlauna sem ætti aftur að vera óhugsandi
miðað við höfðatölu; að ekki sé talað um
íþróttalandsliðin og þá sögumenn sem hafa
brotið kvikmyndina undir list sína. Sigurganga
þeirra er glæstari en bæði Arngrím og Jónas
gat órað fyrir.
Trúin flytur fjöll
Áhrif hinnar rómantísku trúar í þessu efni eru
alveg óháð þeirri staðreynd að nú á dögum er
enginn skortur á fræðimönnum sem hafa
margreynt að fletta ofan af því að þessi sögu-
skoðun sem hér hefur verið rakin sé bara róm-
antískur tilbúningur og að einhver ótil-
greindur veruleiki hafi verið annar. En
veruleikinn, hvort sem er í samtímanum eða
fortíðinni, er alltaf hugmyndafræðilegur til-
búningur, frásögn sem við setjum saman úr at-
vikum dægranna, og við höfum töluvert svig-
rúm – þó ekki sé það algjört – til að trúa þeirri
frásögn sem við viljum um veruleikann og lifa
samkvæmt henni. Ímyndunin er raunveruleg,
eins og haft er eftir Albert Einstein.
Fornritin komu smám saman út í aðgengi-
legum útgáfum á nítjándu öld og í upphafi
þeirrar tuttugustu og þá tók fólki meira að
svíða að handrit þessara merku texta skyldu
hafa verið flutt úr landi á dögum Brynjólfs
biskups Sveinssonar og Árna Magnússonar.
Við hvert skref í átt til sjálfstæðis undan
Dönum, frá stjórnarskránni 1874, heima-
stjórninni 1904, fullveldinu 1918 og loks lýð-
veldisstofnuninni 1944, kom upp sú krafa að
nú væri komið að því að þessar tvær frjálsu
þjóðir skiptu sínu búi eins og hver önnur hjón
gera við skilnað. Það sem „við“ höfðum lagt í
búið ættum við rétt á að hafa með okkur heim
þegar við tækjum stjórn okkar mála í eigin
hendur; skjöl úr dönskum söfnum og ekki síst
gullaldarhandrit fornbókmenntanna sem voru
ýmist varðveitt í Konungsbókhlöðu, þau sem
Íslendingar höfðu sent konungi samkvæmt
hans valdboði, eða í Árnasafni, þau sem Árni
hafði keypt fyrir eigið aflafé og konu sinnar
Mette eða gleymt að skila og ánafnað háskól-
anum eftir dauða sinn í ársbyrjun 1730 – þegar
safnið var sennilega enn óupptekið í kistum og
kössum eftir brunann mikla haustið 1728 og
Árni hélt að miklu meira hefði glatast en
reyndist vera.
Krafan um handritin
Við fullveldið magnaðist krafan um að fá hand-
ritin heim svo mjög að á þriðja áratugnum
voru ýmis skjöl loks send til Íslands og von-
uðust Danir til að málið væri þar með úr sög-
unni. Góðu heilli hélt Bjarni M. Gíslason
kröfukyndlinum logandi í Danmörku, taldi
ekki nóg að gert og fór vítt og breitt um Dan-
mörku með stuðningi lýðháskólahreyfingar-
innar að afla þeirri hugmynd fylgis að Danir
eftirlétu Íslendingum helstu dýrgripina úr
dönskum handritasöfnum: handrit hinna ís-
lensku fornsagna sem geymdu sögu og minn-
ingar Norðurálfu betur en nokkur önnur rit.
Hér heima var krafan um handritin heim sjálf-
sögð í hugum flestra en það var ekki fyrr en
eftir lýðveldisstofnunina að fólk fann virkilega
fyrir því að skilnaðurinn var ekki um garð
genginn – vegna þess að aðalatriðið stóð ennþá
útaf í búskiptunum; handritin.
Íslandsklukka Halldórs Laxness var senni-
lega mikilvægasta trúboðsritið á þessum tíma;
hún kom út þegar þörfin var hvað mest fyrir
að styrkja sjálfsmynd þessarar örþjóðar við
ysta haf með því að leyfa henni enn og aftur að
velta sér upp úr fornaldarfrægðinni, mikilvægi
starfs Arnas Arneusar við handritasöfnunina
og ást hans á Íslandi sem lesendur gleyptu í
sig í gegnum Snæfríði Íslandssól og allt hið
upphafna tal um hið íslenska.
Baráttan harðnar
Sú trú styrktist að sjálfstæðið yrði ekki að
fullu endurheimt fyrr en handritin kæmu aftur
heim og hinn pólitíski þrýstingur frá Íslandi
birtist hvað skýrast í því að sendiherra Íslands
í Danmörku var sóttur í norrænudeildina við
Háskólann; Sigurður Nordal prófessor var
kvaddur til að taka að sér starfið í Kaup-
mannahöfn og hans helsta verkefni skyldi vera
handritamálið. Þrátt fyrir mikla andstöðu
fræðimanna og ýmissa annarra í Danmörku
við þá hugmynd að sú ófullburða útnáraþjóð
sem hér byggi fengi til sín dýrgripi sem hún
réði ekkert við að varðveita, hefði ekki
mannafla til að rannsaka eða búa um svo sómi
væri að – auk þess sem samgöngur fyrir er-
lenda fræðimenn væru erfiðar að komast í
handritin – þá efldist skilningur almennings í
Danmörku á réttmæti þessarar kröfu. Stjórn-
málamenn fylgdu almenningsálitinu og sam-
þykktu á danska þinginu 1961 og 1965 að þau
handrit sem hefðu verið skrifuð á Íslandi um
íslensk efni skyldu send aftur heim. Utan við
þessa skilgreiningu féllu krúnudjásnin: Kon-
ungsbók Eddukvæða um guði og hetjur nor-
rænna og germanskra þjóða og Flateyjarbók
með sögum Noregskonunga og alls kyns
tengdum frásögnum sem teygðu sig um allt
áhrifasvæði norska stórkonungdæmisins. Með
þrjósku og þverlyndi í langvarandi störu-
keppni tókst Íslendingum að knýja fram að
þessi tvö handrit kæmu heim líka. Loks var
kveðið á um það að handritin ættu sig sjálf en
þessi tvö ríki ábyrgðust að varðveita þau með
því að fela sérstökum Árnastofnunum innan
vébanda háskóla landa sinna að sjá um út-
færsluna svo fullur sómi væri að.
Andstæðingar þessa pólitíska gjörnings
stefndu niðurstöðunni fyrir danska dómstóla á
þeirri forsendu að það væri ekki á valdi stjórn-
málamanna að ráðstafa þessum dýrgripum úr
landi en á útmánuðum 1971 kvað Hæstiréttur
Danmerkur loks upp þann úrskurð að þingið
hefði þetta vald og skömmu síðar var flaggað í
hálfa stöng við Konungsbókhlöðuna í Kaup-
mannahöfn þegar Konungsbók eddukvæða og
Flateyjarbók í tveimur bindum voru færðar
um borð í varðskipið Vædderen sem sigldi
með þær til Íslands. Síðasta vetrardag lagði
Vædderen að bryggju í Reykjavíkurhöfn og
danskir sjóliðar báru tvö fyrstu handritin á
land að viðstöddum samanlögðum íslenskum
almenningi sem átti heimangengt. Hitt fólkið
horfði upp til hópa á viðburðinn í fyrstu beinu
útsendingu íslenska sjónvarpsins utan húss í
lotningarfullri lýsingu Magnúsar Bjarnfreðs-
sonar. Á hafnarbakkanum steig Jóhann Haf-
stein forsætisráðherra í pontu og lét hrópa
ferfalt húrra fyrir Dönum, að hafa ákveðið að
skila okkur handritunum og í meðfylgjandi
handarsveiflu svifu allar leifar af Danahatri úr
íslenskri þjóðarsál upp í himingeiminn. Þetta
varð síðasti dagur hins langa danska vetrar í
Íslandssögunni. Við vorum loksins orðin full-
valda og sjálfstæð þjóð.
Áhuginn beinist annað
Nú, nærri fimmtíu árum síðar, hefur stemn-
ingin dofnað fyrir því að við þurfum að sýna
umheiminum að hér búi frjáls og fullvalda þjóð
með menningarminjar á heimsvísu. UNESCO
hefur að vísu skrifað upp á það en þjóðin lætur
sér fátt um finnast og horfir annað eins og sést
best á því hvað hola íslenskra fræða hefur gap-
að lengi upp í himininn þótt nú berist fregnir
af að húsið margboðaða rísi nú senn. Fræði-
menn hafa kappkostað að tala niður heimilda-
gildi sagnanna og rýna fremur í það hvernig
nokkrum manni datt í hug að trúa þessu
skröki og hampa geðröskuðum fornköppum.
Afsökunin er að þjóðin hafi verið í rómantískri
trúarvímu. Eftir stendur að sú sjálfsmynd sem
var byggð upp á grunni þessara fornrita var
nógu sterk til að lyfta hér því Grettistaki sem
þurfti til að koma fátækustu þjóð Evrópu til
sjálfsbjargar.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Fullveldið og hlutverk handritanna
Handritin hafa lengi verið tengd fullveldi Íslands, og myndaðist milliríkjadeila milli Íslands og
Danmerkur á 20. öldinni um örlög þeirra. Morgunblaðið bað Gísla Sigurðsson, rannsóknarprófessor
við Árnastofnun, um að rita hugvekju um þátt handritanna í fullveldi Íslands fyrr og síðar.
Helge Larsen, menntamálaráðherra Danmerkur, afhendir hér Gylfa Þ. Gíslasyni mennta-
málaráðherra Flateyjarbók, með orðunum „Vær sá god, Flatøbogen“ hinn 21. apríl 1971.
’
Hér heima var krafan um hand-
ritin heim sjálfsögð í hugum
flestra en það var ekki fyrr en eftir
lýðveldisstofnunina að fólk fann
virkilega fyrir því að skilnaðurinn
var ekki um garð genginn.