Morgunblaðið - 01.12.2018, Síða 16

16 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018
Fullveldi Íslands
S
aga Íslands og íslensku þjóðar-
innar kemur hvergi betur fram á
einum stað en á Þingvöllum við
Öxará. Með stofnun Alþingis um
árið 930 urðu Þingvellir að einum
mikilvægasta samkomustað landsins. Eftir
að formlegu þinghaldi lauk árið 1798 urðu
Þingvellir að hljóðum stað utan alfaraleiða.
Kröfur um aukna sjálfstjórn til handa Ís-
lendingum og heimsóknir erlendra ferða-
manna færðu Þingvöllum nýtt hlutverk í
samfélaginu að loknu þinghaldi. Erlendir
ferðamenn, sem komu til Þingvalla, undr-
uðust og dáðust að landslagi og söguminjum
um leið og þeir fengu fyrirgreiðslu hjá presti
og fólki hans á Þingvöllum. Lýsingar ferða-
manna rötuðu á ferðabækur og komu Þing-
völlum á kortið sem fyrsta ferðamannastað
landsins.
Á sama tíma náðu straumar sjálfstæðis-
vakningar í Evrópu til Íslendinga. Við það
fengu Þingvellir táknrænt hlutverk í þjóðlíf-
inu þar sem saga Alþingis á þjóðveldisöld
var sett fram í ræðum og ritum. Fjölnis-
menn settu fram kröfur um að endurvekja
Alþingi á Þingvöllum. Úr varð þó með kon-
ungsúrskurði Kristjáns VIII, um stofnun
þings á Íslandi, að endurnýjað Alþingi kom
saman í húsi Menntaskólans í Reykjavík 1.
júlí 1845. Þrátt fyrir það urðu Þingvellir að
mikilvægum fundarstað þar sem kjörnir
fulltrúar mættu til hvatningarfunda allt til
ársins 1907, til knýja á um meiri réttindi Ís-
lendingum til handa. Þingvellir festust í sessi
sem mikilvægur staður til að fagna merk-
ustu atburðum í sögu þjóðarinnar eins og af-
hendingu stjórnarskrárinnar 1874 á völl-
unum skammt norðan við Öxará. Á síðari
hluta 19. aldar fjölgaði gestum á Þingvöllum
og var því gistihúsið Valhöll reist skömmu
fyrir aldamótin norðanvert á þingstaðnum
forna.
Heimsókn Friðriks VIII konungs til Ís-
lands í ágúst 1907 var stórviðburður sem
hafði mikil áhrif vegna allra þeirra fram-
kvæmda sem fylgdu heimsókninni víða um
land en einnig vegna þess samningaferlis
sem hófst í kjölfar konungsheimsóknarinnar
og átti eftir að leiða til fullveldis Íslands
1918. Heimsókn konungs var ekki án gagn-
rýni. Árið 1907 birtist fyrsta skrif þar sem
fjallað var um nauðsyn þess að friða Þing-
velli og aðra staði. Í grein sinni „Um vernd-
un fagurra staða og merkra náttúruminja“ í
Skírni fjallaði Matthías Þórðarson forn-
minjavörður um nauðsyn þess að friða
merka staði landsins og ritar:
„Fyrst og fremst má nefna Almannagjá
alla og svæðið umhverfis Þingvelli við Öxará,
– er ekki getur kallast sögustaður alt eða
talist til fornmenja“.
Síðar í grein sinni nefnir hann að vega-
gerð hafi spillt Almannagjá og söguminjum
þar. Hann fjallaði um friðunaráform erlendis
og nefndi meðal annars Yellowstone í
Bandaríkjunum sem dæmi um stað sem frið-
aður væri með allsherjarlögum.
En vegurinn var kominn um Almannagjá
og greiddi leið gesta til Þingvalla. Fleiri
ferðamenn komu og vinsældir Þingvalla juk-
ust jafnt og þétt. Fyrsti helgaráfangastaður
ferðamanna utan Reykjavíkur var orðinn að
veruleika en slæm umgengni varð viðvar-
andi.
Árið 1913 ritaði Guðmundur Davíðsson
kennari grein í Eimreiðina sem ýtti hug-
myndum um friðun Þingvalla úr vör. Honum
blöskraði umgengnin og ritaði: „Náttúrufeg-
urð og sögufrægð Þingvalla gæti ekki verið
höfð í jafnlitlum metum hjá neinni menn-
ingarþjóð, eins og raun er á, nema Íslend-
ingum einum.“
Guðmundur hafði kynnt sér hugmyndir
um þjóðgarða erlendis og lýsti þeim: „Þjóð-
garðarnir eru friðhelgir reitir. Engum er
leyft að deyða þar nokkra skepnu, né
skemma jurtagróðurinn. Náttúran fær alger-
lega að njóta sín, óspilt af hálfu mannsins og
alidýra hans. Þjóðgarðar þessir eru flestir
þjóðeignir og opinberir skemtistaðir almenn-
ings, – „til gagns ok gleði fyrir þjóðina“, eins
og komist er að orði um þjóðgarðinn fræga í
Bandaríkjunum.“
Niðurstaða Guðmundar var skýr en hann
ritaði að „Þingvellir við Öxará væri sá stað-
ur, sem framar öllum öðrum stöðum hér á
landi ætti skilið að vera gjörður að þjóðgarði
Íslands.“
Í grein sinni lýsti hann ýmsum hug-
myndum varðandi framtíðarnýtingu svæð-
isins, mögulega stærð og hvaða áhrif frið-
unin myndi hafa. Í lokin nefnir hann að til að
varðveita Þingvelli sem best á 1.000 ára af-
mæli Alþingis árið 1930, sem þó voru enn 17
ár í, væri best að friðlýsa svæðið sem þjóð-
garð.
Greinin vakti athygli og var gagnrýnd. En
fræjum var sáð með þessari hugvekju Guð-
mundar og á næstu árum fóru fram umræð-
ur um framtíð Þingvalla og hugmyndir um
þjóðgarð.
Sumarið 1918 voru samningaviðræður á
lokastigi um fullveldi Íslands. Sunnudag einn
í júlí gerði samninganefnd Dana og Íslend-
inga um fullveldissamninginn hlé á vinnu
sinni og fór í dagsferð til Þingvalla. Þrátt
fyrir kalsalegt veður gengu þeir um vellina
og virtu fyrir sér söguminjar staðarins og
nutu veitinga í Konungshúsinu skammt neð-
an við Öxarárfoss. Var glatt á hjalla og kom-
ið seint til baka til Reykjavíkur.
Líklega má telja að þessi einfalda heim-
sókn samninganefndarinnar til Þingvalla hafi
verið eina beina tenging Þingvalla við samn-
ingagerðina um fullveldi Íslands í konungs-
sambandi við Danmörku sem tók gildi 1.
desember 1918.
Þrátt fyrir það var saga og ímynd Þing-
valla alltaf Íslendingum hvatning til að vinna
að sjálfstæði Íslands áratugina á undan.
Rúmum aldarfjórðungi síðar, þann 17. júní
1944, urðu Þingvellir meginvettvangur
stærsta atburðar í nútímasögu Íslands þegar
sambandinu við Danmörku var slitið og
stofnað sjálfstætt lýðveldi á Lögbergi að við-
stöddu fjölmenni.
Ljósmynd/Kulturmiljöbild/Berit Wallenberg
Þingvellir, friðun og fullveldi
Kristján X., konungur Íslands og
Danmerkur, skoðar tjaldbúðir
stúdenta á Alþingishátíðinni 1930.
Þingvellir skipa sérstakan sess í hjarta íslensku þjóðarinnar. Einar Á.E. Sæmundsen,
þjóðgarðsvörður á Þingvöllum, fjallar hér um mikilvægi staðarins í sjálfstæðisbaráttunni.
Á fullveldisdaginn verður ókeypis inn á
nýja sýningu í gestastofu þjóðgarðsins á
Þingvöllum. Klukkan 11 verða afhjúpuð
fræðsluskilti á nýju sýningunni sem lýsa
hvernig friðunarhugmyndir Þingvalla mót-
ast um líkt leyti og Íslendingar verða full-
valda þjóð 1918. Þá verður hátíðarguðs-
þjónusta í Þingvallakirkju kl. 14 og þjónar
sr. Kristján Valur Ingólfsson fyrir altari.
Organisti er Guðmundur Vilhjálmsson.