Morgunblaðið - 01.12.2018, Síða 27

LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018 27
Fullveldi Íslands
komu til sögu á fjórða áratugnum var dagsins
minnst þar með samkomuhaldi.
Eftir að Útvarpið kom 1930 var farið að hafa
þar sérstaka fullveldisdagskrá sem hlustendur
um land allt gátu notið. Útvarpað var frá sam-
komu stúdenta og síðan var sérstök hátíðar-
dagskrá um kvöldið með fyrirlestrum og tón-
list. Allar götur síðan hefur Ríkisútvarpið
minnst fullveldisafmælisins með einhverjum
dagskrárliðum.
Nýr þjóðhátíðardagur
Á árunum fram að lýðveldisstofnuninni 1944
var stundum talað um 1. desember sem þjóðhá-
tíðardag Íslendinga. Slíkt orðalag var þó ekki
algengt í blöðunum.
Líkleg örlög fullveldisdagsins eftir stofnun
lýðveldisins voru gerð að umtalsefni í Vísi 1943:
„Stúdentar hafa beitt sér fyrir hátíðahöldunum
1. desember til þessa. Hafa þau ekki náð til al-
mennings svo sem skyldi og dagurinn því ekki
verið sannkallaður þjóðhátíðardagur. Til þess
er hann á marga lund illa fallinn; íslenzkt
veðurfar er óstöðugt, ekki sízt á vetrum, og
brugðið getur til beggja vona um hvort hátíða-
höldum megi uppi halda eða ekki í myrkasta
skammdeginu. Verður því að gera ráð fyrir að
valinn verði annar þjóðhátíðardagur heppilegri,
hvort sem stúdentar kunna enn um skeið að
fagna 1. desember. Sem þjóðhátíð er dagurinn
úr sögunni að þessu ári liðnu, en annar dagur
bjartari og hlýrri kominn í staðinn.“
Þetta gekk eftir. Eftir stofnun lýðveldis 17.
júní 1944 var ákveðið að 1. desember skyldi
framvegis vera einn hinna lögskipuðu fánadaga
„í minningu þess, að þann dag árið 1918 gengu
sambandslögin í gildi, en með þeim var Ísland
viðurkennt frjálst og fullvalda ríki,“ eins og það
var orðað í tilkynningu ríkisstjórnarinnar í
nóvember það ár. Síðan sagði: „17. júní 1944
var lýðveldi stofnað á Íslandi. Mun því sá dagur
hér eftir verða þjóðhátíðardagur Íslendinga
eins og 1. desember var frá 1918-1944.“
„Enginn ljómi lengur“
Þremur árum eftir lýðveldisstofnun hugleiddi
Víkverji Morgunblaðsins örlög fullveldisdags-
ins með þessum orðum: „Fullveldisdagurinn
okkar gamli – fyrsti desember – er að verða
svona hvorugt. Hann er ekki hátíðisdagur
nema að hálfu leyti og það er enginn ljómi yfir
honum lengur í augum almennings. Við höfum
fengið nýjan þjóðhátíðardag og það eru stúd-
entar einir sem halda upp á daginn með skrúð-
göngum og ræðuhöldum. Í sumum atvinnu-
greinum er 1. desember ennþá hálfur frídagur,
en margar stéttir kjósa nú að vinna allan 1.
desember og fá í stað þess laugardaginn fyrir
páska fyrir heilan frídag. En 1. desember er
ennþá fánadagur og er fyrirskipað að flagga á
opinberum byggingum og einstaklingarnir
fylgja á eftir. Það er sjálfsagður siður. En
hætta er á að með tímanum verði 1. desember
venjulegur skammdegisdagur og menn gleymi
því smátt og smátt hversvegna hann var einu
sinni haldinn hátíðlegur. Dagurinn verður
sennilega í framtíðinni ekki nema stúdenta-
dagur og bundinn við þá eina. Það er vel til
fundið hjá stúdentum að velja sér fyrsta des.
sem hátíðisdag og vonandi halda þeir nafni
dagsins á lofti á ókomnum árum.“
Auk þess að vera fánadagur var fullveldis-
dagurinn áfram næstu árin frídagur í skólum
og verslunum og skrifstofum var yfirleitt lok-
að eftir hádegi. Það breyttist líka. Árið 1963
úrskurðaði sérstakur kjaradómur um kaup og
kjör opinberra starfsmanna og síðar versl-
unarmanna. Þar var m.a. kveðið á um frídaga
og var niðurstaðan sú að 1. desember skyldi
ekki teljast almennur frídagur. Skólar höfðu
þó áfram sérstöðu. Þeir gáfu frí alveg til ársins
1995 þegar kennarar féllust á það með kjara-
samningi við ríkið að kennsluskylda skyldi
vera þennan dag. Frá því er aðeins sú undan-
tekning að dagurinn sé valinn sem starfsdagur
í skólum; þá fá nemendur frí en kennarar
funda.
Hátíðarhöldin 1. desember 2018 eru vegleg
enda afmælið stórt. En hvað svo verður um
fullveldisdaginn og dagskrá hans sker reynsl-
an ein úr um.
Morgunblaðið/ÞÖK
Forystumenn háskólastúdenta arka með blómsveig að leiði Jóns Sigurðssonar í Hólavallagarði 1. desember 2006.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Bankahrunið var mörgum ofar í huga en fullveldisafmælið 1. desember 2008. Hér er framgöngu Seðlabankans mótmælt.
Ljósmynd/Ljósmyndasafn Reykjavíkur
Nemendur Menntaskólans við Hamrahlíð minntust fullveldisins 1971 með skopstælingu á hersýningu.