Morgunblaðið - 01.12.2018, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018
Fullveldi Íslands
ásamt sex öðrum ræðum, sem íslenskir
menntamenn fluttu gegn Sovét-Íslandi næstu
árin, fram til 1958. Skrifa ég formála og skýr-
ingar, og er bókin aðgengileg ókeypis á Net-
inu. Aðra ræðuna í bókinni flutti Gunnar
Gunnarsson undir yfirskriftinni „Vestræn
menning og kommúnismi“ á Heimdallarfundi í
nóvember 1954. Gunnar hafði þá getið sér
meiri frægðar erlendis en nokkur annar ís-
lenskur rithöfundur. Rakti hann dæmi um yf-
irgang ráðstjórnarinnar eftir stríð og taldi Ís-
lendinga njóta heiðurs og trausts með aðild að
Atlantshafsbandalaginu. Næst efndi Heim-
dallur til fundar um umsvif kommúnista í ís-
lensku menningarlífi vorið 1955, og þar héldu
Hagalín, séra Sigurður Pálsson í Hraungerði
og Kristmann Guðmundsson rithöfundur ræð-
ur, sem líka birtast í þessari bók. Hagalín brá
upp mynd af Sovét-Íslandi, eins og það yrði
eftir valdatöku kommúnista, og studdist við
reynsluna í Mið- og Austur-Evrópu. Séra Sig-
urður Pálsson skýrði, hvernig kommúnismi
gengi gegn hugmyndum kristinna manna um
almenn mannréttindi. Kristmann Guðmunds-
son furðaði sig á því, að kommúnistar ættu
meira fylgi að fagna á Íslandi en annars staðar
á Vesturlöndum. Sjöttu ræðuna í þessari bók
flutti skáldið Sigurður Einarsson í Holti á
Heimdallarfundi vorið 1956, skömmu eftir
sögulegar uppljóstranir í Rússlandi um Stalín
og stjórnartíð hans. Rifjaði hann háðslega upp
lofsöngva íslenskra stalínista um hinn látna
harðstjóra. Sjöundu ræðuna hélt Davíð Stef-
ánsson frá Fagraskógi á héraðsmóti Sjálfstæð-
isflokksins á Austurlandi sumarið 1958. „Enn
eru til menn, sem hylla harðstjórana,“ mælti
Davíð. „Ennþá stynja þjóðir undir hern-
aðaroki, föðurlönd eru gerð að fangabúðum,
frelsishetjur hengdar að húsabaki.“
Ræðurnar sjö voru allar fluttar í Kalda
stríðinu, sem geisaði frá valdaráni komm-
únista í Tékkóslóvakíu 1948 til hruns Berl-
ínarmúrsins 1989. Þetta stríð stóð ekki milli
tveggja stórvelda, heldur um það, hvort vest-
ræn lýðræðisríki ættu að veita fyrirhugaðri
heimsbyltingu kommúnista og landvinningum
Rússa viðnám. Á sama hátt snerust stjórn-
máladeilur á Íslandi ekki um, hvort hér ætti að
vera varnarlið, heldur hvort hið íslenska ríki,
sem stofnað hafði verið 1. desember 1918,
tryggði fullveldi sitt með þátttöku í vörnum
vestrænna þjóða. Tómas Guðmundsson orðaði
þetta skýrt á fullveldisdaginn 1. desember
1954: „Það er fjarstæða ein, sem kommúnistar
og reyndar fleiri vilja telja mönnum trú um, að
höfuðklofningurinn í þjóðmálum sé nú milli
þeirra, sem fylgjandi eru hersetu, og hinna,
sem henni eru andvígir. Mörkin eru þvert á
móti milli þeirra, sem vilja efla og styrkja lýð-
ræði og frelsi landsmanna, og hinna, sem
hneppa vilja allar þjóðir í fjötra kommúnism-
ans.“
Með herverndarsamningnum við Bandarík-
in sumarið 1941 hófst það, sem kalla mætti
„Bandarísku öldina“ í sögu Íslendinga. Tveir
aðrir mikilvægustu áfangar á þeirri braut voru
aðild að Atlantshafsbandalaginu vorið 1949 og
varnarsamningur við Bandaríkin sumarið
1951. Nú höfðu Íslendingar í fyrsta og eina
skiptið í sögu sinni eignast voldugan bakhjarl.
Þess vegna gátu þeir, eftir að þeir voru lausir
undan samningi Dana og Breta frá 1901, fært
fiskveiðilögsöguna út fjórum sinnum þrátt fyr-
ir harðvítuga andstöðu Breta í öll skiptin. Til
að selja fisk nutu þeir líka góðs af auknu við-
skiptafrelsi um heim allan. En eftir hrun
kommúnismans í Rússlandi töldu Bandaríkja-
menn með réttu eða röngu ekki lengur þörf á
varnarliði á Íslandi og virtust líka gera ráð fyr-
ir, að Ísland gæti sótt stuðning til grannríkja
sinna í Norðurálfunni. Þetta reyndist rangt.
Frá því að Bandaríkjamenn lögðu þegjandi og
hljóðalaust niður herstöðina á Miðnesheiði
haustið 2006, hefur Ísland átt fáa vini, eins og
berlega kom í ljós í bankahruninu tveimur ár-
um síðar.
„Ég lýt hátigninni, en stend á réttinum“
Höfundarnir sjö, sem eiga ræður í bókinni Til
varnar vestrænni menningu, skírskota til
hinnar sterku þjóðernisvitundar, sem bar
landsmenn áfram í andstreymi liðinna alda og
fann sér stjórnmálafarveg í stofnun fullvalda
ríkis 1. desember 1918. Þjóðrækni þeirra var
hins vegar ekki þjóðremba, enda hafa Íslend-
ingar aldrei beitt aðrar þjóðir ofbeldi. Stolt
þarf ekki að vera dramb. Flestir ráðamenn
þeirrar litlu þjóðar, sem varð fullvalda í
skammdeginu fyrir hundrað árum, hafa fylgt
fordæmi Staðarhóls-Páls, sem kraup forðum
fyrir konungi með öðrum fæti, en stóð í hinn
og sagði: „Ég lýt hátigninni, en stend á rétt-
inum.“ Þeir hafa verið raunsæir, en um leið
fastir fyrir. Jón Sigurðsson vissi vel, þegar
skilja átti að fjárhag Íslands og Danmerkur,
eins og gert var 1871, að Danir myndu ekki
samþykkja útreikninga hans á því, hvað þeir
skulduðu Íslendingum eftir margra alda
óstjórn. En hann vildi ekki þiggja ölmusu,
heldur fá skaðabætur, sem talist gætu rétt-
mætar. Og þegar Kristján IX. konungur bauð
Jóni í höll sína eftir að hafa skrifað undir
stjórnarskrána 1874, bjóst hann líklega við því,
að gestur sinn myndi lýsa yfir sérstakri
ánægju. En Jón sagði aðeins kurteislega:
„Þetta er góð byrjun, yðar hátign.“ Þegar
Kristján X. jós skömmum yfir Íslendinga á
ríkisráðsfundi í Kaupmannahöfn haustið 1913,
stóð Hannes Hafstein Íslandsráðherra upp,
kvaðst ekki geta setið undir þessum orðum um
þjóð sína og gekk út. Sneri hann aftur á fund-
inn, eftir að danskir ráðherrar höfðu krafist
þess, að konungur bæði hann afsökunar. Er-
lendir samningamenn tóku líka til þess, hversu
fast þeir Ólafur Thors og Bjarni Benediktsson
héldu jafnan á hagsmunum Íslendinga, en þeir
fóru með utanríkismál hvor á eftir öðrum á
hinu örlagaríka tímabili frá 1944 til 1953.
Það er því undrunarefni, hvernig íslenskir
ráðamenn lyppuðust niður fyrir útlendingum
fyrstu árin eftir bankahrunið, beygðu bæði
hné ólíkt Staðarhóls-Páli. Að frumkvæði þá-
verandi ríkisstjórnar og Seðlabanka hafði í
neyðarlögunum frá 6. október 2008 verið leit-
ast við að takmarka ábyrgð og skuldbindingar
íslenska ríkisins vegna fyrirsjáanlegs falls
bankanna. En sú ríkisstjórn, sem tók við í
febrúarbyrjun 2009, flýtti sér að gera hroða-
legan samning þá um sumarið í hinni svoköll-
uðu Icesave-deilu við Breta, sem hefði meðal
annars falið í sér, að þeir hefðu getað gert
fasteignir íslenska ríkisins erlendis upptækar
og lagt hald á íslensk skip í breskum höfnum
og íslenskar flugvélar á breskum flugvöllum,
teldu þeir um vanefndir að ræða, en úr ágrein-
ingi áttu breskir dómstólar að skera. Svo virt-
ist sem Íslendingar héldu ekki lengur uppi
fullvalda ríki, heldur væru sigruð þjóð. Mér til
nokkurrar undrunar studdi þorri samkennara
minna í Háskóla Íslands samninginn. En í ljós
kom, að Íslendingar voru ósigraðir á sálinni,
og felldu þeir þetta afsal fullveldisins eftir-
minnilega í þjóðaratkvæðagreiðslu á útmán-
uðum 2010. Guldu aðeins 1,8% kjósenda jáyrði
við samningnum. Þá reyndust Bretar allt í
einu vera reiðubúnir að gera miklu hagstæð-
ari samning, þótt svo færi að lokum, að er-
lendir dómstólar úrskurðuðu, eins og eðlilegt
var, að íslenska ríkið hefði ekki borið fjár-
hagslega ábyrgð á viðskiptum einkaaðila.
Sigurvegararnir hafa
ekki skrifað söguna
Hvað skýrir undanlátssemi þeirra, sem völdin
höfðu árin 2009-2013? Hvers vegna höfðu þeir
ekki sama sjálfstraustið og hinn þögli, en
stolti mannfjöldi, sem stóð við Stjórnarráðs-
húsið 1. desember 1918? Sú væri kaldhæðni
sögunnar, ef ein skýringin skyldi vera, að þeir
teldu sig ekki lengur hafa þann volduga bak-
hjarl, sem Bandaríkin voru fram til 2006, því
að ráðherrarnir í ríkisstjórn þessara ára komu
allir upphaflega úr Alþýðubandalaginu nema
forsætisráðherrann, Jóhanna Sigurðardóttir
(að undanteknum tveimur utanflokkamönn-
um, sem sátu í eitt ár). Alþýðubandalagið, arf-
taki Sósíalistaflokksins, hafði alla tíð fjand-
skapast við Bandaríkjamenn. En ef til vill er
önnur skýring fólgin í þeirri þversögn, að sig-
urvegararnir skrifuðu ekki söguna, eftir að
Kalda stríðinu lauk með fullum sigri vestræns
lýðræðis. Nú í nokkra áratugi hafa arftakar
þeirra kommúnista og sósíalista, sem ráku
Heimskringlu og Mál og menningu fyrir er-
lent fé, reynt í kennslubókum og yfirlitsritum,
iðulega með opinberum stuðningi, að móta
hug þeirra kynslóða, sem hafa verið að vaxa
úr grasi. Þeir hafa markvisst gert lítið úr
sjálfstæðisbaráttu Íslendinga og þjóðernisvit-
und, jafnframt því sem þeir hafa reynt eftir
megni að koma í veg fyrir umræður um ódæði
kommúnismans, sem kostaði samkvæmt
Svartbók kommúnismans hundrað milljón
mannslíf á tuttugustu öld. Háskóli Íslands var
stofnaður á hundrað ára afmæli Jóns Sigurðs-
sonar, svo að æskulýður landsins gæti lesið ís-
lenskar bókmenntir, ekki danskar, numið ís-
lensk lög, ekki dönsk, lært íslenska sögu, ekki
danska. En ég veit af eigin raun, að þar eru
allnokkrir, sem tala jafnan niður land og þjóð
og mæla ekki lengur á íslensku, heldur ensku
og jafnvel belgísku. Við útfærslu fiskveiði-
lögsögunnar í fjórum áföngum 1952-1976
stækkaði Ísland út á við. En Ísland þarf líka
að stækka inn á við, og það gerist aðeins, ef
við, sem nú lifum, slítum ekki sálufélaginu við
þær þrjátíu og fimm kynslóðir, sem byggðu
landið á undan okkur.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Í ræðu á fjölsóttum Heimdallarfundi í nóvember 1954 leiddi Gunnar Gunnarsson rök að því, að
hið fullvalda íslenska ríki ætti samleið með öðrum vestrænum lýðræðisríkjum innan Atlantshafs-
bandalagsins. Saman yrðu þau að verjast ógninni úr austri.
Spegillinn birti skopmynd af því, þegar Guðmundur G. Hagalín og Kristmann Guðmundsson sögðu
helsta áróðursmanni kommúnista, Kristni E. Andréssyni, til syndanna á Heimdallarfundi 1955.’
Þjóðrækni höfundanna sjö
var ekki þjóðremba, enda
hafa Íslendingar aldrei beitt
aðrar þjóðir ofbeldi. Stolt
þarf ekki að vera dramb.
’
Ísland þarf líka að stækka inn
á við, og það gerist aðeins,
ef við, sem nú lifum, slítum
ekki sálufélaginu við þær
þrjátíu og fimm kynslóðir, sem
byggðu landið á undan okkur.
Höfundur er prófessor í stjórnmálafræði
við Háskóla Íslands.