Morgunblaðið - 01.12.2018, Page 44

44 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018
Fullveldi Íslands
O
kkur fer fækkandi, sem fædd-
umst, þegar danskur kóngur
var enn þjóðhöfðingi Íslands.
Hvernig upplifðum við sjálf-
stæðisbaráttuna? Ég get ekki
talað fyrir aðra en mig en hér á eftir fara
hugleiðingar eins í þeim hópi, sem fæddust á
árinu 1938.
Það var ekki bezta veður á Þingvöllum
hinn 17. júní 1944, þegar sex ára drengur tók
þátt í hátíðahöldunum við stofnun lýðveldis á
Íslandi með fjölskyldu sinni og Sveinn
Björnsson var kjörinn for-
seti á Alþingi, í kosningu
sem sýndi glögglega sund-
urlyndi meðal ráðamanna
um hver skyldi taka við því
embætti.
Þrennt situr eftir í
minningunni: Veðrið, upp-
lifun barns af tali fullorðna
fólksins um að danski
kóngurinn væri í fýlu út í
okkur Íslendinga, sem gerði það að verkum,
að mér var alltaf heldur illa við Kristján kon-
ung X. Og umferðaröngþveitið á heimleið,
sennilega vegna þess, að dr. Bjarni Jónsson,
síðar yfirlæknir á Landakoti (sem var giftur
föðursystur minni) fór út úr bílnum og tók til
við að stjórna umferðinni.
Þremur árum seinna var ég á annarri há-
tíð, Reykholtshátíðinni 1947, og fann fyrir
þjóðarstolti, þegar Ólafur krónprins Noregs,
kom til Íslands með fríðu föruneyti og gaf
hinni sjálfstæðu þjóð styttu af Snorra Sturlu-
syni, sem norski myndhöggvarinn Gustav
Vigeland hafði gert.
Eitthvað hefur verið unnið að því á mínu
æskuheimili að innræta mér þjóðerniskennd.
Mér voru gefnar allar Íslendingasögur sem
Íslendingasagnaútgáfan gaf út en fyrsta bók-
in kom út 1946. Jólagjöfin árið 1947, þegar ég
var níu ára var Virkið í norðri, fyrsta bindi,
eftir Gunnar M. Magnúss, og næstu tvö bind-
in, sem komu í kjölfarið, sennilega til þess að
upplýsa mig um flókna stöðu smáþjóðar
vegna legu landsins en þetta ritverk fjallar
um Ísland í stríðinu.
Sú tilfinning er sterk frá þeim árum að
kennsla í sögu lands og þjóðar í barnaskóla
hafi stuðlað að tvennu: skapað með okkur
heilbrigða þjóðerniskennd og jafnvel eins
konar andúð á Dönum, sem við kölluðum
„bauna“.
Næstu árin færðist sjálfstæðisbaráttan
yfir á Melavöllinn. Í huga okkar strákanna í
Vesturbænum, urðu Gunnar Huseby, Clau-
sensbræður, Finnbjörn Þorvaldsson, Torfi
Bryngeirsson og fleiri frjálsíþróttamenn
þeirra tíma eins konar táknmynd sjálf-
stæðrar þjóðar, vegna frábærrar frammi-
stöðu á íþróttamótum í öðrum löndum. Við
vorum stoltir af frammistöðu þeirra og þjóð
okkar.
Svo tóku nýir sigrar við. Friðrik Ólafsson
varð stóra nafnið í samfélagi þeirra tíma,
ungur að árum, vegna frábærs árangurs á
skákmótum í öðrum löndum. Hann varð enn
ein táknmynd þess í okkar huga, að við sem
sjálfstæð þjóð værum menn með mönnum.
Og ekki var verra að komast í nálægð við
goðsögnina. Við, æskuvinir Ragnars Arnalds,
(síðar formanns Alþýðubandalagsins), fórum
oft heim með honum eftir skóla. Þar voru
stundum eldri bróðir hans Jón Laxdal Arn-
alds (faðir Eyþórs Arnalds) og vinir hans, þar
á meðal Friðrik Ólafsson. Við litlu strákarnir
hvísluðust á um það að maðurinn í stofunni á
Sundlaugavegi 26, mundi kannski verða
heimsmeistari í skák.
Kennari okkar í Íslandssögu í þriðja bekk í
Menntaskólanum í Reykjavík var Þórhallur
Vilmundarson (Jónssonar landlæknis). Í ljósi
framangreinds „undirbúnings“ var ég mjög
opinn fyrir innblásinni kennslu hans á sögu
lands og þjóðar, þótt við værum þá þegar á
öndverðum meið um aðild Íslands að
Atlantshafsbandalaginu og varnarsamninginn
við Bandaríkin.
Sá innblástur skilaði sér í verki sumarið eft-
ir þriðja bekk í MR. Ég hafði verið í sveit í
fimm sumur hjá góðu og merku fólki á Hæl í
Flókadal í Borgarfirði og vildi kynnast bú-
skaparháttum í öðrum löndum. Sumarið 1955
gerðist ég landbúnaðarverkamaður í Dan-
mörku. Þegar ég mætti til vinnu á fyrsta degi
kl. sex að morgni á kornökrum á Langagerga-
ard á Sjálandi (skammt frá Ballerup og
Maalöv) setti ég fram harðar kröfur um
„Handritin heim“ við þrjá verkamenn, sem
þar unnu með mér. Einn þeirra var frá Jót-
landi og talaði óskiljanlega dönsku. Þeir vissu
ekki hvað ég var að tala um en mér fannst ég
hafa lagt mitt af mörkum í baráttunni um
handritin heim.
Næsti tindur í sjálfstæðisbaráttunni var í
hátíðasal Háskóla Íslands hinn 1. júní 1961.
Ólafur V. Noregskonungur var í opinberri
heimsókn. Það var stórkostleg upplifun, nærð
af þjóðarstolti og þjóðerniskennd, að hlýða á
Davíð Stefánsson, skáld frá Fagraskógi, flytja
konungi Noregs kvæði. Þegar þetta glæsilega
skáld með djúpri hljómfagurri röddu hóf
flutning kvæðisins og sagði:
Kom heill um höf,
herra konungur.
fannst okkur ungum háskólanemum „allt sem
áður var í samskiptum þjóðanna fyrir þúsund
árum (fá) hlutdeild í þessari hátíðlegu stund
og sá tími sem hefur liðið frá því Óttarr svarti
flutti Ólafi helga höfuðlausn sína, hvarf eins
og dögg fyrir sólu, varð eitt andartak“, eins
og Morgunblaðið sagði réttilega daginn eftir.
Sjálfstæðisbaráttunni lauk ekki 17. júní
1944 á Þingvöllum. Sjálfstæðisbaráttu smá-
þjóðar lýkur aldrei eins og átökin um aðild að
Evrópusambandinu sýna. En mikilvægum
áfanga lauk kl. 23.59, þegar síðasti brezki
togarinn sigldi frá Íslandsmiðum hinn 1. des-
ember 1976.
Undir miðnætti það kvöld stóð ég í prent-
smiðju Morgunblaðsins í Aðalstræti og skoð-
aði forsíðu næsta dags í blýi. Fyrirsögnin var
fimm dálka yfir þvera forsíðu: Brezku togar-
arnir yfirgáfu landhelgina í nótt. Mig langaði
til að bæta við undirfyrirsögn: Og koma
ALDREI aftur. En stóðst þá freistingu. Það
má ekki lýsa skoðunum í fyrirsögn á fréttum.
Með brottför togaranna var 200 mílna fisk-
veiðilögsaga Íslands tryggð. Þar höfðu komið
við sögu í lokabaráttunni vinir mínir og sam-
starfsmenn í Sjálfstæðisflokknum, Eyjólfur
Konráð Jónsson, Geir Hallgrímsson og
Matthías Bjarnason.
Rúmum 30 árum seinna, sumarið 2009,
samþykkti Alþingi að sækja um aðild að
Evrópusambandinu. Þá hófst ný barátta um
sjálfstæði Íslands. Sú tilraun var brotin á bak
aftur en þáverandi ríkisstjórn, Framsóknar-
flokks og Sjálfstæðisflokks, gerði þau alvar-
legu mistök að draga umsóknina ekki til baka
með formlegum hætti.
Nú stendur yfir nýr kafli í þessari sögu og
kaflaheitið er Orkupakki 3.
Sjálfstæðisbaráttu smáþjóðar lýkur aldrei.
Morgunblaðið/Jón Sen
Sjálfstæðisbaráttu smáþjóðar lýkur aldrei
Lýðveldisstofnunin á Þingvöllum 17. júní
1944 var vel sótt, þrátt fyrir rigninguna.
STYRMIR GUNNARSSON, FYRRVERANDI RITSTJÓRI MORGUNBLAÐSINS
Styrmir
Gunnarsson
F
ullveldi – líkt og felst í orðsins hljóð-
an – hverfist um það vald sem þjóð
tekur sér til fulls ákvörðunarréttar
um sín eigin málefni, hag og fram-
tíðarsýn . Orðið er því nátengt hug-
myndum okkar um sjálfstæði, lögsögu, land-
fræðileg og menningarleg mæri.
Ólíkt því sem ætla mætti eru hugmyndir
okkar um fullveldishugtakið þó langt frá því
að vera meitlaðar í stein. Þvert á móti fljóta
þær í farvegi sem markast af óstöðugum
breytum tíðaranda, túlkunarmöguleika og
margvíslegra hugmynda um afstöðu lýðveld-
isins Íslands til annarra þjóða sem og ólíkra
málaflokka. Hver sá sem reynir að skilgreina
fullveldið gerir það út frá tilteknu sjónar-
horni, tíma og markmiði.
Á sviði menningar eru fjölmörg dæmi um
áhugaverða nálgun á fullveldishugtakinu; á
hugmyndum okkar um
hvað í fullveldinu felst. Það
veigamesta er tungumálið.
Íslensk tunga varðveitir
þann kjarna sjálfsímyndar
okkar – sem þjóðar jafnt
sem einstaklinga – þar sem
tjáningin, sjálf formgerð
hugsananna, á sér stað.
Sem slíkt er tungumálið því
órofa þáttur í öllum okkar
athöfnum og svo nátengt hugsuninni að fæstir
geta greint hvort kemur fyrst; hugsun eða
orð.
Þar sem tungumálið hefur mótast á tíma
sem er svo miklum mun víðari en lífsferli ein-
staklinga er einnig í því fólgin tenging okkar
við arf kynslóðanna, söguna, umhverfi og at-
læti árhundraða. Ef tengslin við tunguna
rofna rofnar einnig skilningur okkar á þeim
jarðvegi sem við sprettum úr á hverjum tíma
fyrir sig. Það sama á við um listir okkar og
menningararf. Gildir þá einu til hvaða list-
greinar er litið. Ef við hlúum ekki að og fjár-
festum í þeirri listrænu tjáningu sem sprettur
úr okkar eigin menningu munum við glata
þeirri menningarlegu fótfestu sem aldirnar
hafa hlaðið undir samtímann.
Fullburða og framsækið fullveldi hlýtur að
fela í sér þekkingu á því hver við erum og
hvaðan við komum inn í samtímann. Slík
þekking er því undirstaða allrar kröfugerðar
eða viðmiða fyrir hönd okkar sjálfra sem og
aðkomu okkar að sameiginlegum yfirþjóð-
legum markmiðum.
Í því sambandi er mikilvægt að halda þeirri
staðreynd til haga að þótt hnattvæðing um-
turni stöðugt og brjóti niður ýmis hug-
myndafræðileg kerfi sem verið hafa við lýði
um langan aldur, þá er hnattvæðing einnig
upphaf nýrrar þróunar, nýrra kerfa og við-
miða sem hvert fullvalda ríki hlýtur að vilja
taka þátt í að móta. Einmitt út frá sérstöðu
sinni hvort heldur hún mótast af menningu,
hnattstöðu, atvinnulífi eða öðrum innviðum.
Listirnar auka skilning á innra sem ytra
eðli samfélagsins í stóru sem smáu og marka
ásamt tungumálinu bæði sérstöðu okkar og
samhengi við hina stærri heimsmynd. Á
hundrað ára afmæli fullveldisins er því ekki
síst mikilvægt að líta inn á við til að auka slag-
kraftinn út á við. Þróun opins og umburðar-
lynds þjóðfélags með sterka tengingu við þá
þætti sem vörðuðu leiðina til samtímans –
sjálfa menninguna – er án efa farsælasta leið-
in til að takast á við þá ábyrgð sem fullveldinu
fylgir í glímunni við ögranir framtíðar.
Kjarninn varðveittur í tungumálinu
FRÍÐA BJÖRK INGVARSDÓTTIR, REKTOR LISTAHÁSKÓLA ÍSLANDS
Fríða Björk
Ingvarsdóttir
Hvaða þýðingu hefur fullveldið haft fyrir Íslendinga? Hvaða þýðingu mun það hafa í framtíðinni?
Morgunblaðið leitaði til nokkurra valinkunnra einstaklinga eftir svörum við þessum spurningum.