Morgunblaðið - 03.07.2019, Síða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. JÚLÍ 2019
Það er sama af
hvaða sjónarhóli horft
er á íslenskt sam-
félag. Við getum horft
á framtíðina með aug-
um ungs fólks sem er
að stíga sín fyrstu
skref á vinnumarkaði
eða þeirra sem eru að
ljúka eða hafa lokið
góðri starfsævi. Við
getum sett okkur í
spor barna sem full tilhlökkunar
setjast á skólabekk í fyrsta skipti
eða foreldra þeirra sem eiga sín
bestu ár eftir á vinnumarkaði.
Sjónarhóllinn kann að vera mis-
munandi en öllum ætti að vera
ljóst hve mikilvægt það er að kyn-
slóðirnar mæti sameiginlega
áskorunum sem fylgja breyttri
aldurssamsetningu á komandi ára-
tugum.
Gleðifréttirnar eru þær að Ís-
lendingar verða stöðugt eldri. Lífs-
líkur karla hafa aukist um níu ár
síðustu 40 ár eða svo. Með-
alævilengd karla var 71,6 ár árin
1971-75. Árið 2017 var meðalald-
urinn 80,6 ár. Meðalævilengd
kvenna hefur einnig lengst – úr
73,5 árum í 83,9.
Vondu fréttirnar eru þær að
frjósemi heldur áfram að minnka.
Árið 2018 var frjósemi íslenskra
kvenna 1,7 börn á ævi hverrar
konu og hefur hún aldrei verið
minni frá því að mælingar hófust
árið 1853, samkvæmt upplýsingum
Hagstofunnar. Árið 1971 eignaðist
hver kona að meðaltali 2,9 börn,
árið 1960 um 4,3 börn. Líkt og
bent er á í frétt Hagstofunnar í
apríl síðastliðnum er miðað við að
frjósemi þurfi að vera
um 2,1 barn til að við-
halda mannfjöldanum
til lengri tíma litið.
Eitt það besta í
heiminum
Í heild er íslenska
lífeyriskerfið sterkt –
eitt það besta í heim-
inum. Hlutfallslega
fjölgar þeim stöðugt
sem fá greiddan líf-
eyri frá lífeyrissjóð-
unum og þeim eldri
borgurum sem þurfa að treysta
eingöngu á greiðslu frá almanna-
tryggingum fækkar. Þetta eru
góðar fréttir.
Samkvæmt upplýsingum Fjár-
málaeftirlitsins [FME] nam lífeyr-
issparnaður landsmanna 4.439
milljörðum króna í árslok 2018.
Sem hlutfall af vergri landsfram-
leiðslu nemur lífeyrissparnaðurinn
160% sem er hátt í alþjóðlegum
samanburði. Aðeins Danmörk og
Holland eru með hærra hlutfall
eða 199% og 171%. Séreign-
arsparnaður í vörslu lífeyrissjóð-
anna nam 425 milljörðum. Séreign-
arsparnaður í vörslu annarra en
lífeyrissjóða nam 202 milljörðum.
FME bendir á að með tilkomu
svokallaðrar tilgreindrar séreignar
hafi eignir séreignarsparnaðar
aukist hratt og muni gera það á
komandi árum.
Því hefur verið haldið fram að
lífeyrissjóðirnir séu fjöregg okkar
Íslendinga. Okkur hefur tekist
flestum þjóðum betur að búa í
haginn fyrr framtíðina í stað þess
að ýta vandanum yfir á komandi
kynslóðir. Að þessu leyti er fyr-
irhyggjan meiri hér á landi en í
flestum öðrum löndum.
Margar þjóðir Evrópu horfa
fram á gríðarlegan vanda við að
fjármagna svimandi lífeyr-
isskuldbindingar og standa undir
hækkandi útgjöldum vegna heil-
brigðismála vegna hækkandi ald-
urs. Sú hætta er raunveruleg –
ekki síst í mörgum löndum Evr-
ópusambandsins – að rof myndist
milli kynslóða. Átök verði á milli
yngri og eldri. Lífeyrisskuldbind-
ingarnar eru svo þungar að við
þær verður ekki staðið án þess að
skerða lífskjör þeirra sem eru á
vinnumarkaði (t.d. með stöðugt
hærri sköttum) eða lækka veru-
lega lífeyrisgreiðslur eldri borg-
ara. Ég hef líkt þessari stöðu við
tímasprengju.
Gjá milli kynslóða
Sterk staða íslensku lífeyrissjóð-
anna gefur okkur tækifæri til að
forðast að gjá myndist milli kyn-
slóða hér á landi. En þá verðum
við að horfast í augum við áskor-
anir og takast á við þær. Í heild er
tryggingafræðileg staða sjóðanna
neikvæð – skuldbindingar eru um-
fram eignir – og þar ræður mestu
að lífeyrisskuldbindingar ríkis og
sveitarfélaga eru ekki að fullu fjár-
magnaðar. Samkvæmt upplýs-
ingum FME nam útgreiddur líf-
eyrir samtryggingardeilda
lífeyrissjóðanna á síðasta ári 136
milljörðum og jókst um 11 millj-
arða eða 8,8%. Ljóst er að lífeyr-
isþegum fjölgar hratt á næstu ár-
um og réttindi þeirra verða að
jafnaði meiri en þeirra sem nú eru
á lífeyri. Útgreiddur lífeyrir mun
því aukast verulega um leið og það
dregur úr aukningu iðgjalda. Á
móti þessu kemur að þeim sem
treysta á almannatryggingar mun
fækka á komandi áratugum. Al-
menna lífeyrissjóðakerfið tekur
við.
Í liðinni viku vakti ég athygli á
að við stöndum frammi fyrir
breyttri lýðfræðilegri samsetningu.
Hlutfall fólks, 67 ára og eldra,
hækkar úr 12% í 19% árið 2040.
Þá verða eldri borgarar orðnir 76
þúsund. Tuttugu árum síðar verð-
ur hlutfallið 22% og fjöldi eldri
borgara 97 þúsund. Eldri borgarar
verða um 114 þúsund árið 2066.
Þess er ekki langt að bíða að eldri
borgarar utan vinnumarkaðar
verði fleiri en þeir sem eru undir
tvítugu. Að óbreyttu verða æ fleiri
utan vinnumarkaðar. Við sem þjóð
höfum ekki efni á því – jafnvel
þótt lífeyriskerfið standi sterkar
hér en í flestum öðrum löndum.
Samvinna kynslóðanna
Ekki verður hjá því komist að
stokka upp spilin. Hækka þarf eft-
irlaunaaldurinn, fyrst í 70 ár í
skrefum á næstu 10-12 árum og
síðan í takt við hækkun lífaldurs á
komandi áratugum. Ríki og sveit-
arfélög verða að afnema hámarks-
aldur opinberra starfsmanna.
Hægt er að orða þetta með ein-
földum hætti: Lengja verður
starfsævi allra Íslendinga í takt
við hærri lífaldur. Og til að standa
undir bættum lífskjörum verður
einnig að auka framleiðni vinnu-
afls og fjármagns. Framleiðni
vinnuafls og fjármagns verður
ekki aukin með hærri sköttum,
ólíkt því sem margir stjórn-
málamenn halda.
Hækkun eftirlaunaaldurs leysir
auðvitað ekki allt. Við þurfum
hugarfarsbreytingu. Ungt fólk
verður að virða rétt þeirra eldri til
að taka virkan þátt í vinnumark-
aðinum og skynja þau verðmæti
sem fólgin eru í reynslu og þekk-
ingu. Að sama skapi verða þeir
eldri að gefa yngra fólki svigrúm,
vera opnir fyrir nýjum hug-
myndum og aðferðum. Hugarfars-
breytingin felst í aukinni sam-
vinnu milli kynslóða.
Margt eldra fólk sem er í fullu
fjöri – hefur löngun og styrk til að
halda áfram á vinnumarkaði. Það
er efnahagsleg firra að koma í veg
fyrir að það haldi áfram að vinna,
hvort heldur er í fullu starfi eða
hluta.
„Ég vona að ég fái að ráða hve-
nær ég hætti,“ sagði Bjarni Har-
aldsson, kaupmaður á Sauð-
árkróki, í viðtali við fréttastofu
Ríkisútvarpsins í tilefni af því að
haldið var upp á aldarafmæli
Verslunar Haraldar Júlíussonar
um liðna helgi. Haraldur var faðir
Bjarna sem hefur staðið vaktina í
versluninni í 60 ár.
Ég hef þekkt Bjarna alla mína
ævi og veit að hann mun ráða sín-
um örlögum sjálfur. Við eigum að
gera sem flestum kleift að „ráða
hvenær ég hætti“. Í því er sam-
vinna kynslóðanna fólgin.
Eftir Óla Björn
Kárason »Ungt fólk verður að
virða rétt þeirra
eldri til að taka virkan
þátt í vinnumarkaðin-
um. Að sama skapi
verða þeir eldri að gefa
yngra fólki svigrúm.
Óli Björn Kárason
Höfundur er alþingismaður
Sjálfstæðisflokksins.
„Ég vona að ég fái að ráða hvenær ég hætti“
Hinn 16. júní sl.
birtist í Morgun-
blaðinu viðtal við tvo
bæklunarlækna, þá
Ágúst Kárason og
Ragnar Jónsson. Ráða
má að tilefni viðtalsins
hafi verið að heyra
viðhorf þeirra félaga
til nýsamþykktrar
stefnu heilbrigðis-
ráðherra fyrir heil-
brigðiskerfið fram til ársins 2030.
Viðtalið tók reyndur blaðamaður
við Morgunblaðið og virðist hún
hafa gert sér far um að gefa lækn-
unum kost á að lýsa skoðunum
sínum á stefnunni, stöðunni al-
mennt og aðgerðum stjórnvalda
en ekki sínum eigin skoðunum
eins og fréttamenn freistast
stundum til.
Nokkrum dögum síðar birtist
grein eftir aðstoðarmann heil-
brigðisráðherra, sem segir
læknana hafa fengið að „ryðja úr
sér hálfsannindum og sleggjudóm-
um, sem ekkert hafa með heil-
brigðisstefnu að gera og blaða-
maður gleypir við öllu án þess að
spyrja gagnrýnna spurninga“
enda sé augljóst að hvorugur
læknanna „hefur lesið stefnuna né
heldur hefur blaðamaðurinn und-
irbúið sig fyrir viðtalið með því að
kynna sér málið“.
Aðstoðarmaðurinn reifar síðan
innihald og hugmyndafræði heil-
brigðisstefnunnar, sem að hans
mati muni styrkja áhrif og ítök
ráðamanna hvað varðar stjórnun
og rekstrarform og stemma stigu
við því sem hann kallar „vaxandi
einkavæðingu á höfuðborgarsvæð-
inu“, sem tekið hafi til sín fjár-
muni frá opinberu heilbrigðisþjón-
ustunni.
Stefnan er ýtarlegt plagg og þar
kemur margt fram,
sem allir geta verið
sammála um. Hér
eru sterkar al-
mannatryggingar,
fjármagnaðar af
skattfé fólksins í
landinu. Ég þekki
engan sem ekki vill
veg og styrk Land-
spítalans sem mest-
an enda endastöð
heilbrigðisþjónust-
unnar í landinu og
grunnþjónustan í
kerfinu þarf að vera aðgengileg
öllum landsmönnum, án tillits til
efnahags eða búsetu. Fólkið á
einnig kröfu á því að vel sé farið
með fjármuni þá sem til ráðstöf-
unar eru og einstrengingsleg hug-
myndafræði æðstu ráðamanna má
ekki koma í veg fyrir hagkvæmni
og skynsemi í rekstri. Landspít-
alinn á eins og kunnugt er erfitt
um vik að sinna þeim verkefnum
sem hann einn ræður við, biðlistar
eru langir, skortur á sérhæfðu
starfsfólki, skortur á nýjustu
tækjum, lyfjum og svo mætti
áfram telja. Að sjálfsögðu þarf
spítalinn að starfrækja sérhæfða
göngudeildarþjónustu til að sinna
sérstökum verkefnum og rann-
sóknum á utan spítala sjúklingum.
Spítalinn þarf einnig að átta sig á
því að hann á að líta á sig sem
hluta af vel rekinni heilbrigðis-
þjónustu og vera tilbúinn að vinna
með öðrum þáttum kerfisins, sem
geta í mörgum tilfellum sinnt
verkefnum á öllum sviðum lækn-
isfræðinnar jafn vel og á tíðum á
mun hagkvæmari hátt en unnt er
á spítalanum.
Sjálfur hef ég starfað á sjúkra-
húsum í hálfa öld og einnig verið í
sjálfstæðum rekstri á læknastofu
og ég veit að slík samvinna getur
verið mjög farsæl og hagkvæm.
Við lestur heilbrigðisstefnunnar
fannst mér eins og verið væri að
skrifa forskrift að heilbrigðiskerfi
fyrir þjóð, sem væri eftirbátur
annarra í heilbrigðisþjónustu en
ekki fyrir þjóð, sem er í farar-
broddi á flestum sviðum. Á Íslandi
hefur heilbrigðisþjónustan þróazt
með ævintýralegum hraða á liðn-
um áratugum. Þar kemur til vax-
andi velmegun þjóðarinnar, ákaf-
lega vel menntað og metnaðarfullt
heilbrigðisstarfsfólk, skilningur og
velvilji ráðamanna og margt fleira.
Það að ætla sér að skrifa heil-
brigðisstefnu til næstu tíu ára og
afþakka samráð við lækna og aðra
virka starfsmenn, eins og nokkrir
formenn Læknafélags Íslands og
Læknafélag Reykjavíkur bentu á í
Morgunblaðinu 26. júní sl, og
senda síðan stefnuna í flýti-
meðferð á Alþingi kann ekki góðri
lukku að stýra.
Undirritaður skrifaði grein, sem
birtist í Morgunblaðinu 4. ágúst
2018. Þar var borinn saman kostn-
aður við heilbrigðisþjónustu í
mörgum löndum og mest stuðzt
við rannsóknir frá OECD. Ísland
var í góðu meðallagi meðal
OECD-þjóða með um 9% af vergri
landsframleiðslu. Þá voru borin
saman gæði heilbrigðisþjónust-
unnar í 195 aðildarlöndum Sam-
einuðu þjóðanna og þar byggt á
greinum, sem birtust í lækna-
tímaritinu Lancet árin 2016 og
2018. Þar voru gefnar einkunnir,
sem byggðar voru á ýmsum mæli-
stikum heilbrigðisþjónustu. Þar
fékk Ísland hæstu einkunn (97) á
undan öllum þjóðum, sem við er-
um svo oft borin saman við þegar
ráðamenn telja sig þurfa að rétt-
læta breytingar.
Aðstoðarmaður heilbrigðis-
ráðherra segir í grein sinni: „Í
heilbrigðisstefnu er lögð áhersla á
mikilvægi þess að kaup ríkisins á
heilbrigðisþjónustu séu skilvirk,
gerðar séu kröfur um aðgengi og
gæði og að kaupin séu byggð á
greiningu á þeirri þörf, sem fyrir
liggur og greiningu á kostnaði
þeirrar þjónustu sem veitt er. Það
virðist helst vera þetta sem fer
fyrir brjóstið á sérgreinalæknum
en eins og allir vita og Ríkisend-
urskoðun hefur bent á hafa þeir
haft sjálfdæmi um hvaða þjónusta
er veitt og af hverjum. Reikning-
urinn hefur verið sendur á ríkið
óháð því hvort þörf hefur verið á
þjónustunni eða ekki. Þjónustan
er veitt á forsendum þjónustuveit-
enda en ekki eftir þörfum not-
enda. Þá er greinilegt að sér-
greinalæknar líta á það sem ógn
við sína hagsmuni, þegar sagt er í
heilbrigðisstefnu að styrkja eigi
göngudeildarstarfsemi sjúkrahús-
anna, ekki síst Landspítala.“
Mér finnst þetta vera ófagur
texti og ekki sæmandi aðstoðar-
manni ráðherra að senda kollegum
sínum slíkar ávirðingar og væna
þá um það atferli sem hann lýsir
og ber á okkur. Hann kallar sér til
fulltingis Ríkisendurskoðun þegar
hann reynir að stimpla sérfræði-
lækna í sjálfstæðum rekstri sem
óvini kerfisins, er misnoti aðstöðu
sína sér til hagsbóta. Gefið er í
skyn að þeir séu ekki hluti þess,
sem hann kallar hið opinbera
kerfi. Staðreyndin er hins vegar
sú að sjúkrahúsrekstur á Íslandi,
heilsugæzlan og sjálfstæður stofu-
rekstur lækna er borinn uppi af
sama greiðanda, það er skattfé
fólksins í landinu. Að mínu mati er
því réttara að tala um að sjúkra-
tryggingar fremur en ríkið kaupi
þjónustu lækna, hvort sem þeir
starfa á sjúkrahúsum eða utan
þeirra.
Undir framangreindum ávirð-
ingum aðstoðarmanns ráðherra vil
ég ekki sitja enda tel ég þær
rangar. Sérgreinalæknar í sjálf-
stæðum stofurekstri ásamt lækn-
um, sem starfa í heilsugæzlunni
og á sjúkrahúsum, vinna allir að
sama markmiði við að halda uppi
hágæða læknisþjónustu á Íslandi.
Ég er ekki sammála þeirri skoðun
aðstoðarmannsins að „meirihluti
þjóðarinnar“ sé hlynntur þeirri
áherzlu, sem hann lýsir í grein
sinni.
Ég lauk fyrri grein minni á að
segja að samtök lækna og aðrir
starfsmenn heilbrigðisþjónust-
unnar væru reiðubúnir að starfa
með yfirvöldum að því að bæta
þjónustuna og laga hana að
breyttum aðstæðum. Íslendingar
væru, að mati óháðra alþjóðlegra
stofnana, í fararbroddi meðal
þjóða þegar kemur að gæðum
þjónustunnar.
Rétt væri að fara gætilega í að
breyta því, sem svo vel hefur tek-
izt. Nýbirt heilbrigðisstefna styrk-
ir þetta álit mitt.
Hugleiðingar um heilbrigðisstefnu
Eftir Sigurð
Björnsson »Undir ávirðingum aðstoðarmanns ráðherra vil
ég ekki sitja enda tel ég þær rangar. Sérgreina-
læknar í sjálfstæðum stofurekstri ásamt læknum,
sem starfa í heilsugæzlunni og á sjúkrahúsum,
vinna allir að sama markmiði við að halda uppi
hágæða læknisþjónustu á Íslandi.
Sigurður Björnsson
Höfundur er læknir, sem starfar nú
sjálfstætt við almennar lyflækningar
og lyflækningar krabbameina.