Morgunblaðið - 27.07.2019, Síða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. JÚLÍ 2019
Hvalfjarðarsveit Efni til steypugerðar hefur verið numið úr Skorholtsnámu áratugum saman. Náman er snyrtilega umgengin og algjörlega falin þeim sem fara um fjölfarinn Vesturlandsveginn.
RAX
Innleiðing hins svo-
nefnda þriðja orku-
pakka ESB (O3) hefur
reynst ríkisstjórn-
arflokkunum þyngri í
skauti en útlit var fyrir
þegar tillaga til þings-
ályktunar um málið var
lögð fram á Alþingi vorið
2019. Í ljósi frétta og
vaxandi þunga í al-
mennri umræðu um
málið tel ég ekki ofmælt að ágrein-
ingur um innleiðingu O3 sé að um-
breytast í djúpstæða pólitíska krísu,
sem skekur ekki aðeins ríkis-
stjórnarflokkana á grunninum heldur
einnig flokka í stjórnarandstöðu.
Í því sem hér fer á eftir vil ég freista
þess að bregða nánara ljósi á þann
pólitíska landskjálfta sem O3 hefur
valdið. Í stuttu máli tel ég að skýringin
sé sú að O3 sé myndbirting mun
stærra undirliggjandi vandamáls.
Vandinn, eins og ég sé hann, er stjórn-
skipulegur. Ég tel m.ö.o. að rætur
ágreiningsins um innleiðingu O3 liggi
djúpt í réttarvitund almennings og
stöðu Íslands gagnvart ESB á grunni
EES-samstarfsins.
Menn skilja betur reglur
sem þeir semja sjálfir
Það er ekkert feimnismál að segja
eins og er, að í EES-samstarfinu hafa
Íslendingar verið móttakendur reglna
en ekki tekið þátt í mótun þeirra. Það
er heldur ekkert ljótt að segja það
hreint út, að slík staða er engu lýðræð-
isríki sæmandi til lengdar. Slík staða
er heldur ekki í neinu samræmi við
þann lagalega grunn sem lagður var
að stofnun Alþingis árið 930 og mótað
hefur lagahefð Íslendinga alla tíð,
þrátt fyrir löng tímabil niðurlægingar,
undirokunar og kúgunar.
Alþingi – og íslenska þjóðveldið –
var reist á vilja manna til að eiga sam-
félag hver við annan á grundvelli laga
sem þeir áttu saman; laga sem mótuð
voru í sambúð þeirra út frá eigin
reynslu, umhverfi og að-
stæðum. Um þennan
stórmerka viðburð, sem
í raun má kallast heims-
sögulegur, hefur Sig-
urður Líndal ítarlega
fjallað. Sjálfur stend ég í
ævilangri þakkarskuld
við hann sem kennara
minn fyrir að hafa vakið
hjá mér áhuga á þessari
perlu sögunnar, þegar
menn með ólíkan bak-
grunn, í nýju landi,
ákváðu að hafa lög hver
við annan en ekki ólög.
Sammæli en ekki fyrirskipanir
Á þessum tíma voru lögin óskráð;
arfur sem menn höfðu flutt með sér og
í sameiningu aðlagað íslenskum að-
stæðum. Lögin birtu viðleitni til að
setja niður deilur sem óhjákvæmilega
rísa í samskiptum manna á öllum tím-
um. Nánar byggðust þessi lög á venj-
um, siðareglum, hátternis- og um-
gengnisreglum, trúarreglum, hefðum
o.fl. Lög í þessum skilningi voru bæði
undirstaða og lím í samfélagi manna. Í
stuttu máli var litið á lög sem sammæli
en ekki sem fyrirskipanir yfirvalda.
M.ö.o. hvarflaði ekki að nokkrum
manni að hann væri einfær um að setja
lög eða breyta lögum.
Með tilkomu miðstýrðs lagasetning-
arvalds, fjær fólkinu sem við lögin á að
búa, opnuðust áður óþekkt tækifæri
fyrir valdagíruga menn. Samhliða því
kristallaðist nauðsyn þess að dóm-
stólar veittu löggjafanum aðhald, m.a.
til að hindra hvers kyns misnotkun og
misbeitingu valds. Hlutverk dómstóla
er að gæta réttar manna gagnvart lög-
unum; skera úr um rétt þeirra og
skyldur að lögum.
Í þessu samhengi blasir líka við að
það er algjör öfugsnúningur á hlut-
verki löggjafa og dómstóla ef hinum
síðarnefndu er ætlað að taka á sig nýtt
hlutverk og fara að marka samfélags-
lega stefnu. Dómurum er ætlað það
stjórnskipulega hlutverk að finna og
beita lögum þess samfélags sem þeir
þjóna til að verja rétt þeirra sem brotið
hefur verið gegn. Þetta er mikilvæg-
asta skylda dómara, en ekki að vera
viljalaust handbendi ríkjandi valdhafa
eða þeirra sem telja sig vera fulltrúa
siðferðilegs meirihluta á hverjum tíma.
Alþingi, lög og tilgangur samtals
Mikilvægi síðastnefnds atriðis er
ekki lítilfjörlegt í lýðræðislegu og
stjórnskipulegu samhengi. Vilji menn
bjóða sig fram til starfa á löggjaf-
arþingi þá ber þeim að axla ábyrgð á
því að semja lagatexta. Slíkt hefur
óhjákvæmilega í för með sér að við-
komandi orði hugsanir sínar og setji
þær fram með kjarnyrtum og skýrum
hætti. Tillaga hans getur svo í fram-
haldinu orðið grunnur skoðanaskipta,
breytingartillagna og að lokum at-
kvæðagreiðslu þar sem tekin er af-
staða til þess hvort textinn eigi að öðl-
ast lagagildi. Í þessu birtist mikilvægi
lýðræðislegrar rökræðu og lýðræðið
þjónar auðvitað mikilvægu hlutverki
þegar kemur að því að kjósa handhafa
löggjafarvalds. Þannig verður til virkt
samspil og aðhald: Lögin móta sam-
félagið og samfélagið lögin. Þráðurinn
þarna á milli er órofa. Kjósi menn að
höggva á þennan þráð milli sín og lag-
anna, milli laga og samfélags, milli
samfélags og ríkisvalds, er vá fyrir
dyrum. Þá skapast forsendur fyrir því
að til verði alríki sem virðir ekkert af
þessu; þar sem smáríki verða aðeins
óvirkir áhorfendur.
Skilaboð alríkisins eru þau að menn
eigi fremur að hlýða en að andæfa, því
að í alríkinu kemur valdið ofan frá og
niður en ekki öfugt. Þegar svo er kom-
ið hefur gjörbylting átt sér stað frá því
sem áður var lýst. Í stað þess að reglur
séu settar af fjölskyldum, í nábýli
manna og mótist innan eins og sama
samfélagsins, koma lögin frá yfirvaldi
sem vill þröngva sér inn í hversdagslíf
okkar, jafnvel hugsanir okkar. Nú-
tímatækni gefur slíku miðstýrðu valdi
nánast takmarkalausa möguleika á
slíkri áleitni. Jafnvel einveldiskon-
ungar fyrri alda blikna í samanburði. Í
stað umhyggju í nærsamfélagi býr al-
ríkið til stofnanir sem sýna okkur
gerviumhyggju en krefja okkur um al-
gjöra hollustu.
Hvað gerist?
Þegar ríkisvald sýnir tilburði í þá átt
að umbreytast í alríki eru margar
ástæður fyrir því að viðvörunarbjöllur
hringi. Yfirþjóðlegt lagasetningar-,
framkvæmda- og dómsvald rýfur það
samhengi sem hér hefur verið lýst
milli laga og samfélags, rýrir lagalega
arfleifð, lítur fram hjá hagsmunum
þeirra sem standa næst vettvangi og
vanvirðir í stuttu máli samhengi lýð-
ræðishugsjónarinnar við réttarríkið.
Slíkt er augljóslega á skjön við stjórn-
skipan Íslands.
Afleiðingarnar blasa við í málum
eins og O3: Þingmenn hyggjast taka
að sér að innleiða í íslenskan rétt regl-
ur sem erlendir skriffinnar hafa samið
út frá erlendum aðstæðum og erlend-
um hagsmunum; lögfræðingar taka að
sér hlutverk einhvers konar spámanna
og freista þess með kristalskúlum að
segja fyrir um hvernig íslenskum
hagsmunum muni reiða af við fram-
kvæmd hinna erlendu reglna; löggjaf-
arþing tekur hinar erlendu reglur ekki
til efnislegrar umræðu og endurskoð-
unar en lætur sér nægja að leika hlut-
verk löggjafans.
Við slíkar aðstæður breytist Alþingi
Íslendinga í kaffistofu þar sem fjallað
er um hið smáa en ekki hið stóra og
víðtæka; smámál eru gerð að stór-
málum, en stórmál töluð niður og
dulbúin sem smámál. Hreyfi menn
andmælum er því svarað með að
ákvarðanir um innleiðingu hafi „þegar
verið teknar“ með þeim hætti að við
„verðum að ganga frá þeim formlega“
til að þær öðlist gildi meðal þeirra
þjóða sem í hlut eiga „ef við viljum
áfram vera aðilar að EES“.
Á móti spyr stór hluti íslenskrar
þjóðar hvað sé lýðræðislegt við það
ferli sem hér um ræðir. Fyrir mitt leyti
sé ég ekkert lýðræðislegt við það að
maður í teinóttum jakkafötum rétti
upp hönd til samþykktar á lokuðum
fundi sameiginlegu EES-nefndarinnar
og málið eigi þar með að heita „lýð-
ræðislega útkljáð“. Þetta er í mínum
huga afskræming á lýðræðislegum
rétti fullvalda þjóðar og mætti með
réttu kallast lýðræðisblekking.
Samantekt
Íslendingar eru ekki í neinu
raforkusamfélagi með þjóðum sem
búa handan við hafið. Við höfum því
ekki haft nein áhrif á eða aðkomu að
reglum sem þar hafa verið samdar um
raforku og flutninga raforku milli
ríkja. Í ljósi alls framanritaðs er vand-
séð, svo ekki sé meira sagt, hvers
vegna við eigum að innleiða þessar
reglur í íslenskan rétt og veikja auk
þess um leið stöðu okkar í hugs-
anlegum samningsbrotamálum sem
höfðuð verða í kjölfarið.
Þótt margt megi vafalaust finna lýð-
veldinu Íslandi til foráttu vil ég með
vísan til framangreindra atriða mót-
mæla því sjónarmiði að það væri ís-
lenskum almenningi mjög til fram-
dráttar að æðsta dómsvald og
ákvörðunarvald í innanríkismálum Ís-
lands sé, í trássi við stjórnarskrá lýð-
veldisins Íslands nr. 33/1944, geymt í
erlendum borgum. Kröfur um slíkan
valdflutning hljóma heldur ekki vel úr
munni þeirra sem vilja stilla sér upp
sem sérstökum málsvörum lýðræðis,
lýðfrelsis og mannréttinda, þ.m.t.
sjálfsákvörðunarréttar einstaklinga og
þjóðar. Ég rita þessar línur til að and-
mæla því að Íslandi sé best borgið sem
einhvers konar léni ESB eða MDE
sem lénsherrar, ólýðræðislega valdir,
siði til og skipi fyrir eftir hentugleikum
án þess að Íslendingar sjálfir fái þar
rönd við reist. Slíkt verður ekki rétt-
lætt með vísan til þess að Íslendingar
hafi kosið að „deila fullveldi sínu“ með
öðrum þjóðum.
Eftir Arnar Þór
Jónsson » Í því sem hér fer
á eftir vil ég freista
þess að bregða nánara
ljósi á þann pólitíska
landskjálfta sem O3
hefur valdið.
Arnar Þór Jónsson
Höfundur er héraðsdómari.
Fullveldið skiptir máli