Fréttablaðið - 04.11.2019, Side 32

Lækningar hafa frá
örófi verið nátengd-
ar trúarbrögðum
og galdraiðju enda
var lengi vel lítill
munur á lækinga-
bók og galdrabók
… Það var ekki
fyrr en kom fram
á 18. öld að að-
skilnaður varð
milli galdra og
lækninga.
Ástkær eiginmaður minn, faðir okkar,
tengdafaðir, afi og langafi,
Stefán Ólafur Gíslason
fv. flugstjóri,
Sléttuvegi 11, Reykjavík,
lést í faðmi fjölskyldunnar
miðvikudaginn 23. október á
Hjúkrunarheimilinu Eir. Útförin fer fram miðvikudaginn
6. nóvember frá Grafarvogskirkju klukkan 13. Blóm og
kransar vinsamlega afþakkaðir en þeim sem vildu minnast
hans er bent á Barnaspítala Hringsins (hringurinn.is) þar
sem Stefán langafabarn hans hefur notið aðhlynningar.
Elísabet Þórarinsdóttir
Þórarinn Örn Stefánsson Piya Damalee
Gísli Stefánsson Hulda Arndís Jóhannesdóttir
Rósa Stefánsdóttir Óskar S. Jóhannesson
Erna Stefánsdóttir Axel Skúlason
barnabörn og langafabörn.
Okkar elskulegi
Þórður Pétursson
verður jarðsunginn frá Háteigskirkju í
dag, 4. nóvember, kl. 13.00.
Aðstandendur
Í bókinni fjalla ég um lækningar, töfra og trú í sögulegu ljósi. Þar greini ég frá þróun lækning-anna, gömlum húslækningum og aðferðum sem sumar þykja undarlegar í dag en aðrar hafa
staðist tímans tönn,“ segir dr. Ólína
Kjerúlf Þorvarðardóttir þjóðfræðing-
ur, höfundur bókarinnar Lífsgrös og
leyndir dómar sem nú er að koma út
hjá Vöku-Helgafelli.
Ólína er fædd í Reykjavík 1958. Hún
lærði íslensku, þjóðfræði og heimspeki
við Háskóla Íslands og lauk þaðan dokt-
orsprófi árið 2000. Hún hefur starfað
sem frétta- og dagskrárgerðarmaður,
skólameistari og háskólakennari. Um
árabil var hún virk í stjórnmálum bæði
sem borgarfulltrúi og alþingismaður.
Ólína hefur lengi fengist við rit-
smíðar, fræði og skáldskap, þýðingar og
kennsluefni auk fjölmargra fyrirlestra
og tímaritsgreina um trúarhætti, þjóð-
fræði og menningararf. Þetta er sjötta
bók hennar.
Þetta er viðamikið verk sem Ólína
segist hafa unnið að í hartnær tvo ára-
tugi með hléum. Síðastliðin fjögur ár
hafi hún einbeitt sér að því að klára
bókina, sem um þessar mundir er að
koma í verslanir. „Viðfangsefnið er í
raun rökrétt framhald af doktorsrit-
gerð minni sem fjallaði um galdramál
17. aldar þegar fólk var brennt á báli
fyrir lækningaviðleitni með göldrum.
Lækningar hafa frá örófi alda verið
nátengdar trúarbrögðum og galdra-
iðju enda var lengi vel lítill munur á
lækningabók og galdrabók. Þess finn-
ast ýmis dæmi að menn væru dæmdir
á bálið fyrir að hafa haft lækningabók í
fórum sínum. Það var ekki fyrr en kom
fram á 18. öld að aðskilnaður varð milli
galdra og lækninga.“
Bókin fjallar um rætur læknisþekk-
ingar nútímans. Ólína rekur þráðinn
frá fornöld til samtímans, greinir frá
rannsóknum sínum á elstu íslensku
lækningahandritunum sem rekja má
aftur til 12. og 13. aldar og gerir sérstaka
grein fyrir merkustu ritunum.
Ólína segir elsta íslenska lækninga-
ritið ekki vera nema átta blöð. „Það
kalla ég Gömlu gersemina, enda gengur
þetta litla rit eins og rauður þráður í
gegnum allar íslensku lækningabæk-
urnar sem á eftir komu.“
Hún segir gömlu lækningahandritin
bera samnorræn og evrópsk einkenni.
„Þau hafa verið eignuð danska grasa-
fræðingnum og lækninum Henrik
Harpestræng. Hann sótti lækninga-
þekkingu líkt og aðrir Evrópumenn
þess tíma til Salerno-skólans á Ítalíu.
Íslensku handritin sem bera líkindi
af ritum Harpestrængs eru talin hafa
borist til Íslands frá Danmörku eða
Noregi,“ segir hún.
„Eitt þessara handrita kalla ég
„Hrafnsbók“ og tel að hugsanlega megi
rekja skrifin til Hrafns Sveinbjarnar-
sonar goða í Dýr f irðingagoðorði,
þekktasta læknis Íslands á miðöldum.
Hann var samtímamaður Har pe-
strængs á 12. og 13. öld. Ég tel líklegt að
Hrafn hafi komist yfir lækningahandrit
Harpestrængs og hugsanlega bætt þar
við eigin þekkingu,“ segir hún.
„Hrafnsbók“ var afrituð árið 1387 á
Geirröðareyri sem nú heitir Narfeyri á
Snæfellsnesi. Ólína leiðir líkur að því að
bókin hafi verið afrit af eldri lækninga-
bók í eigu ættmenna Hrafns sem bjuggu
á Geirröðareyri á 12. og 13. öld. Bókin
er að hennar sögn í anda Harpestrængs
og þekkingarlega tengd Salerno-skól-
anum, enda séu jurtirnar sem í henni
eru nefndar f lestar erlendar.
„Þessar bækur og handrit ganga í
ýmsum afskriftum í gegnum aldirnar.
Einu og öðru er
síðan bætt inn í þær
af skrifurum þess tíma og þegar
kemur fram á 17. öld er efni þeirra
orðið mjög blendið. Bætt er við rúnum,
galdrastöfum, særingum, bænum og
ýmsu hjátrúartengdu efni.“
Að sögn Ólínu voru viðhorf til
mannslíkamans og lækninga önnur og
heildrænni en síðar varð í kjölfar vís-
indabyltingar 20. aldar. „Framrás lækn-
inga samtímans kallaði á oftrú á getu
vísindanna með miklum inngripum og
vantrú á þekkingu fyrri alda. Lækna-
vísindin urðu sífellt sérhæfðari og á
þrengri sviðum.
En á síðustu áratugum höfum
v ið séð ák veðið
afturhvarf til eldri
viðhorfa gagnvart
mannslíkamanum
samfara kröfu um
heildrænni nálgun
og hugsun í lækn-
ingum með minna
inng r ipi. Hollustu-
hættir, lýðheilsa og
heildræn nálgun eru
krafa nýrra tíma líkt
og Hippókrates boðaði.
Fortíðin vitjar okkar
þannig á ný.“
Í bókinni nýtir Ólína
aðferðir ólíkra vísinda-
g reina t i l að ná lga st
læknisdóma liðinna alda
á áhugaverðan hátt. Þann-
ig nýtir hún bókmennta-
fræði, sagnfræði, þjóðfræði
og menningar- og félagssögu
til að varpa ljósi á viðfangsefnið og ausa
úr fróðleiksbrunnum fortíðar.
Í bókinni er ítarleg heimildaskrá og
gagnlegir viðaukar um heiti erlendra
og innlendra lækningajurta og hvernig
þær nýttust til lækninga. Þetta er fræð-
andi og skemmtilegt rit og til þess hefur
verið vandað. david@frettabladid.is
Lífsgrös og leyndir dómar
Bók Ólínu Kjerúlf Þorvarðardóttur um rætur læknisþekkingar nútímans er afrakstur
tveggja áratuga greiningar á galdraskræðum, lausnarsteinum og lækningamætti jurta.
Bók Ólínu fjallar um rætur læknisþekkingar nútímans. FRÉTTABLAÐIÐ/SIGTRYGGUR ARI
Merkisatburðir
1520 Stokkhólmsvígin hefjast eftir að Kristján 2. hefur
verið krýndur konungur Svíþjóðar í Stokkhólmi.
1677 María II drottning Englands, Skotlands og Írlands
giftist Vilhjálmi prins.
1783 Sinfónía númer 36 eftir
Wolfgang Amadeus Mozart er
flutt í fyrsta skipti í Linz í Austur-
ríki.
1869 Tímaritið Nature kemur
fyrst út í Bretlandi. Það fjallar um
vísindi og er talið meðal virtustu
tímarita sinnar tegundar í heim-
inum.
1890 Fyrsta neðanjarðarlestin fer á milli King William
Street og Stockwell í London.
1897 Fjórir bátar farast á Ísafjarðardjúpi í ofsaveðri og
einn á Skjálfanda og með þeim tuttugu og tveir menn.
1918 Austurríki-Ungverjaland gefst upp fyrir Ítalíu í fyrri
heimsstyrjöldinni.
1942 Áhöfn Brúarfoss bjargar 44 skipbrotsmönnum af
enska skipinu Daleby sem sökkt var á leiðinni milli Ís-
lands og Bandaríkjanna.
1969 Tveir strætisvagnar skella saman á Skúlagötu í
Reykjavík og sautján farþegar
slasast.
1994 Fyrsta ráðstefnan sem
fjallar sérstaklega um mark-
aðsmöguleika internetsins
haldin í San Francisco.
1995 Yitzhak Rabin, forsætis-
ráðherra Ísraels, er skotinn
til bana af öfgasinnuðum
Ísraela.
2008 Barack Obama er
kosinn forseti Bandaríkjanna
og verður þar með fyrstur
þeldökkra manna til að
gegna því embætti.
4 . N Ó V E M B E R 2 0 1 9 M Á N U D A G U R12 T Í M A M Ó T ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
TÍMAMÓT
0
4
-1
1
-2
0
1
9
0
5
:1
0
F
B
0
4
0
s
_
P
0
3
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
0
s
_
P
0
3
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
0
s
_
P
0
0
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
0
s
_
P
0
0
9
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
4
2
5
-2
A
1
0
2
4
2
5
-2
8
D
4
2
4
2
5
-2
7
9
8
2
4
2
5
-2
6
5
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
3
B

F
B
0
4
0
s
_
3
_
1
1
_
2
0
1
9
C
M
Y
K