Brautin - 15.12.1998, Blaðsíða 4

BRAUTIN
4
Jes Gíslason:
Jólí Vestmannaeyjum
Jes Gíslason flytur ræðu á Þjóðhátíð Vestmannaeyja
Höfundur eftirfarandi þáttar,
séra Jes Gíslason var fœddur
28. maí 1872 í Vestmannaeyj-
um og ólst þar upp. Foreldrar
hans voru lijónin Gísli kaup-
maður Stefánsson í Hlíðarhúsi
og Sophie Elisabet Andersdóttir
skipstjóra í Vestmannaeyjum
Asmundsens fra Arendal í
Noregi.
Jes lau guðfrceðiprófi 1893
og var prestur að Eyvindar-
hólum undir Eyjafjöllum og
síðan í Mýrdalsþingum um
ellefur ára skeið. Fluttist hann
þá aftur til Vestmannaeyja og
stundaði þar einkum kennslu
og verslunarstörf. Hann and-
aðist í Vestmannaeyjum 7.
febrúar 1961.
Frásaga sú, sem hér fer á
eftir, birtist í jólablaði Vísis
1943.
Engin hátíð kirkjuársins er
mér eins minnisstæð frá
bernsku- og æskuárum mínum
og jólin, hátíðin, sem nefnd
hefur verið hátíð barnanna. Sú
hátíð hefur um aldir vakið til-
hlökkun og gleði í brjóstum
kristinna bama, og mun
framvegis gera það á sama hátt
og áður. A þessu var, er og
verður engin breyting, eða sú er
von okkar, þótt flest annað
breytist og þótt misjafnlega
mikið verði borið í jólatilhaldið,
bæði að því er við kemur
umhverfi, og aðbúnaði þeirra til
fata og matar, sem hátíðamar
eiga að njóta. Hinn blíði blær,
sem hvílir yfir jólahátíðinni,
verður í huga og í augum bam-
anna á hverjum tíma hinn sami
og jafnframt hinn fegursti,
viðfelldnasti og hlýjasti.
Þegar ég nú minnist jólanna
hér fyrir rúmum 60 árum, þá
kemur ávallt fram í hugskoti
mínu mynd þeirra jóla, sem ég
leit á bemskuheimili mínu, í
foreldrahúsum. Sú mynd gleym-
ist aldrei né máist, því að hún er
svo nátengd og umvafin þeim
kærleika, sem ég fyrst varð að-
njótandi í örmum og undir hand-
leiðslu ástríkra foreldra og
ömmu. En eins og jólin voru
haldin á bernskuheimili mínu,
þannig eða á líkan hátt voru þau
haldin á öðrum heimilum á
þessari kæru eyju okkar, sem oft
fékk að kenna á einangruninni,
og þá ekki hvað síst um jóla-
leytið.
Þá er best að víkja að aðalefn-
inu, en hætt er við, að það verði
með nokkmm útúrdúrum, eins
og venja er, þegar gamlir menn
skýra frá.
Undirbúningurinn
Það sem mest skilur nú og
fyrr er undirbúningurinn. Þá
urðu heimilin sjálf að leggja all-
flest til hátíðarinnar. Það var
þýðingarlaust að senda í
búðirnar til þess að sækja það,
sem þurfti til hátíðarinnar, því
að það var hvort tveggja, að
efnin leyfðu það ekki, og svo í
annan stað var fæst af því fáan-
legt í sölubúðum. Undirbúning-
urinn var því feikna starf, og
hvfldi það starf aðallega á hús-
móðirinni. A manmörgum heim-
ilum varð því að hafa tímann
fyrir sér. Allir heimilismennirnir
eldri og yngri urðu að fá eitt-
hvað að gjöf á jólunum; enginn
mátti fara í jólaköttinn. heimilin
voru þá yfirhöfuð miklu mann-
fleiri en nú. Á heimili foreldra
minna voru frá 10-20 manns,
þegar flest var og börning öll,
10, voru komin í dagsbirtuna.
Það varð í tíma að festa upp
voðir og vinna síðan úr þeim,
því auk þeirra klæða, semáskilin
voru í kaupgjaldi hvers og eins,
þá kom þar til viðbótar
jólaflíkin, sem var að gjöf. Við
krakkamir bjuggumst við að fá
alfatnað um hver jól, og auk
þess trefil um háslinn eða brjóst-
hlíf og sauðskinnsskó, brydda
með eltiskinni. En stígvél, það
hefði þó verið gaman að eiga
stígvél ájólunum, sem vel marr-
aði í. Þá hefði verið tekið eftir
eigendanum. Og í sannleika var
það fyrirmannalegt að sjá
höfðingja ganga í slíkum vélum.
Það var þægilegur hljómur. Mér
finnst eg heyra enn það brak
fyrir eyrum mér. En um slíka
jólagjöf höfðum við aldrei látið
okkur dreyma. Hér var þá
enginn skósmiður og í búðum
sást ekki slflc vara, og svo var
það dýrt og naumast við alþýðu
hæfi - of fínt.
Eg hefi oft hugsað um það
síðan, hvernig móðir mín gat
komist yfir jólaannirnar. En hún
var að því leyti betur sett en
flestar aðrar hússmæður hér, að
hún átti saumavél og mun sú vél
hafa verið sú fyrsta, sem hingað
fluttist. Þessari vél var snúið, og
það ekki einungis í þarfir heim-
ilisins heldur fór hún einnig
margan snúninginn fyrir aðra,
utan heimilisins.
Matvæli
Það þurfti mikið til daglegrar
neyslu á heimili foreldra minna.
Það var álitið efnalheimili, en á
mælikvarða nútímans mundi
það líklega vera talið sjálfbjarga
eða tæplega það. Að vísu voru
miklar matarbirgðir til vetrar:
mörg flát (kaggar) af fugli
(fýlunga, lunda og súlu) og af
þessum fugli var fýlunginn
auðvitað mesti nytjafuglinn og
besta búsílagið, því að af honum
var allt notað: fiðrið - að vísu
nokkuð daunillt, ef ekki var rétt
með farið - kjötið, nýtt, saltað
og reykt, og feitin, mjúk og
gómsæt, það er að segja frá
okkar sjónarmiði eða eftir okkar
smekk. Við Eyjabúar mundum
hafa verið tregir á þeim tímum
að skrifa undir það sem Magnús
Stephensen segir um fýlungann í
Eftirmælum átjándu aldar:
Ohentug sjófuglafæða fyrir
mæður og börn, einkum af fýl-
ungi, sem stendur þar hellst
stuggur af, alla muni þessum
óttalega barnadauða”. En nú
þarf ekki að hafa fyrir því að
steikja, salta eða reykja fugl
þennan, því að nú er hann,
lögum samkvæmt, talinn óet-
andi. En þetta var útúrdúr, en
minnig þessa forkunningja var
svo ofarlega í mér, því svo
marga magafyllina höfðum við
hér fengið fyrir nærveru hans,
að ég freistaðist til að minnast
hans í þessari jólahugvekju, er
hann er nú tekinn frá munninum
á okkur.
En svo að ég víki aftur að efn-
inu: Enginn fugla þessara, sem
fyrr voru taldir, var ætlaður til
jólahalds, heldur var það
sauðakjötið, sérstaklega reykt,
sem ætlað var að skipa öndvegi
meðal bita þeirra og sopa, sem
bera skyldi fram á matborð
jólanna. Þessa aðalréttar jólanna
varð að afla að haustinu til, því
engar voru kjötbúðirnar, ekkert
kjöt flutt hingað inn, einungis fé
á fæti frá meginlandinu að vor-
inu og síðan látið fitna í
úteyjum, ef þar voru hagar til,
eða á heimalandinu. að var því
lítið um kjöt á hinum efnaminni
heimilum hér. Þekkti ég eitt
heimili skammt frá heimili
rnínu, þar sem ég var daglegur
gestur, að það sást aldrei kjöt
eða mjólk og feitmeti af skorn-
um skammti. Þó sá ég þar kjöt
um jólin og mjólkulögg, hvort
tveggja sent frá góðgerðarsö-
mum heimilum. Þá voru hér
engin líknarfélög, en hver visi
um annars þörf og því var það,
að þessi fátæku og allsþurfandi
heimili fóru ekki á mis við
hjálpfýsi þeirra heimila, sem af
meiru höfðu að miðla.
Jólabaksturinn
Þá var það einn liðurinn í
þessum undirbúningi, sem ekki
varð komist hjá, og það var sá
að afla efnis í jólabaksturinn
„bakkelsið”. En hví ekki að
senda eftir hveiti í búðirnar? Þar
var sá hængurinn á, að lítið var
þar um þá vöru framan af. Fyrst
þegar hvíta hveitið fór að flytj-
ast, voru birgðimar ein trétunna
með um 100 punda innihaldi.
Svo að bamanna hluti af þeim
forða var lítill og náði ekki inná
mörg heimili, og hefði Jónas
minn Kristjánsson verið uppi a
því tímabili aldarinnar, þá hefði
hann ekki þurft að heyja sitt
harða stríð gegn hvíta hveitinu,
en hafi hann þó mína og margra
annarra þökk fyrir þá baráttu.
Skammtur sá, sem komst inn
á okkar heimili af þessari
vömtegund, var notaður í
jólaköku og kleinur, sem soðnar
voru í tólg. Þótti þetta
hvorutveggja englafæða,
sérstaklega jólakakan, og þá
einkum ef nóg var í hana borið
af rúsínum. En aðalmeðlætið
voru þó hvorki jólakökur né
kleinur, heldur lummur, sem
bættar voru með sykri og kanel.
Efni þeirra var ekki hveiti, held-
ur bankabyggsmjöl. Það þurfti
að mala og mala vel. Var það
þrugnið af fjörefnum, að ég
held, og bólgnaði hæfilega í
innyflum manna og dýra. Man
ég það, að í eitt skipti komst
hestur í bankabyggspoka, át þar
fylli sína og sprakk að máltíð-
inni lokinni. Til að mala þetta
bankabygg voru tíðast notaðir
hinir lélegri vinnukraftar heimil-
isins, krakkamir. Við elstu
bræðurnir tveir áttum að mala
sína þriggja marka skálina hvor.
Aðstaðan var slæm fyrir okkur,
því að kvarnarstokkurinn var
hár, og beinleggurinn, sem var
utan um handfangið, svo gildur,
að við náðum tæplega utan um
hann. Við stóðum því á kassa og
vorum lengi að mala, en enginn
tími var okkur takmarkaður í
þessa vinnu; höfðum aðeins
þetta eina boðorð: að mala vel.
Að verkinu loknu var sópað af
með væng, og gripum við oft
ofan í mjölið til þess að gæta að
hvort agnir fyndust í því. -
Þessar lummur vom ljómandi
góðar og enn þykja mér lummur
eitt hið besta, sem ég fæ með
kaffi, smekkurinn sem að kemst
í ker, keiminn lengi eftir ber.
Þorláksmessa
Þá voru það kertin, þau varð
að steypa, því að hver heimilis-
maður varð að fá jólakerti. Við