Brautin - 15.12.1998, Blaðsíða 5

BRAUTIN
börnin fengum líka jólakerti, en
þau urðum við að steypa sjálf,
en þá vinnu töldum við ekki
eftir. Okkur var gefin brædd tólg
í skál, dálítið af rauðum lit og
ljóagarn svonefnt í kveikinn.
Aðferðin var þessi: festum spýtu
fyrir ofan skálina með krókum
fyrir kveikinn, og dýfðum síðan
kertinu ofan í tólgina á víxl, uns
þau höfðu fengið hæfilegan
gildleika. A jólakveldið festum
við svo þessi smákerti í röðum á
spýtu. Það var dýrðleg sjón að
horfa á 6-10 smákerti brenna
með snarki á sömu fjölinni.
Jólatré þekktust ekki og þess
vegna var ekki leitast við að búa
það til undir kertin, sem minnti
á jólatré, svo sem síðar varð.
Svo kom Þorláksmessan, en
þann dag voru aðalátökin;
bakað, soðið, saumað og prjón-
að, því allt varð að vera fullgert
á aðfangadaginn. Við strákarnir
máttum þá vera úti, því að við
þóttum fremur óþarfir inni við,
vorum vísir til að krækja okkur í
lummu eða hangikjötsbita. Við
fórum því út og vorum úti á
troðningunum í þorpinu. Götur
ekki til, nema Strandvegurinn
og þar var ekkert að sjá; enginn
á sjó og enginn fiskur barst á
land um þann árstíma. Við völd-
um okkur því krossgötur, þar
sem vænta mátti mannaferða.
Ekki voru heldur ljósin í búðar-
gluggum, þar þurfti ekkert að
sýna, og Ijós var ekki venja að
hafa í búðum. Dagsbirtan var
þar látin ráða og ekki opnað fyrr
en verkljóst var orðið og lokað,
er skyggja tók. En nú var
Þorláksmessa og margir karlar
búnir að fá sér jólapelann. Þesir
náungar voru sumir æði skrytn-
ir; slíkir náungar hafa verið, eru
og verða lengst af í öllum þorp-
um. Já, og þarna sem við stönd-
um á krossgötunum, sjáum við,
hvar stór rumur skjögrar álengd-
ar. hann er í síðum svörtum yfir-
frakka, með spjald á bakinu.
“Drengir, þetta skyldi þó aldrei
vera hann Þóroddur gamli
“sprengir”. EN í hverju er karl-
inn?” Við á eftir karlinum. Hann
þurfti að ganga smábrekku, til
þess að komast hjá smávilpu,
sem myndast hafði á veginum.
Hann fellur í brattanum og renn-
ur ofan í tjörnina. „Við skulum
hjálpa karlinum.” En við gátum
ekki hreyft manntröllið, hvernig
sem við toguðum og streittumst
við. Við náðum í hjálp og var þá
Þóroddur fluttur til bæja, en á
spjaldinu, sem hann bar á bak-
inu, var það letrað: “Hver sem
þetta les, greiði mér væna
munntóbaks-tuggu.” Svo endaði
þetta ævintýri.
Aðfangadagurinn
Nú er hann upprunninn þessi
dýrðlegi dagur, dagurinn sem
svo lengi var hlakkað til að
kæmi. Við krakkarnir vökn-
uðum óvenju snemma og hefj-
um samræður, óþarflega háar og
til ama fyrir það heimilisfólkið
sem vildi njóta blundsins, af því
að það lagðist í hvílu óvenju
þreytt og lúið eftir dagsins strit.
Þessi árverkni okkar, fram úr
hófi, einmitt þennan dag, minnir
mig á karlinn, sem boðinn var í
brúðkaupsveislu og hlakkaði
ákaft til þess að fá að borða
hrokafylli sína. Hann vaknaði
fyrir allar aldir og bylti sér á alla
lund í rúminu, altekinn af
óviðráðanlegri matarlöngun.
Hann reis upp á olnbogann og
leit út um gluggann til þess að
gæta að, hvort hann sæi hvergi
glóra fyrir degi. En hann sá
hvergi nokkra skímu, og lagðist
því næst andvarpaði niður og
mælti: “Það er löng blessuð nótt,
skyldi aldrei ætla að koma
dagur?” Kerling hans, sem
vaknaði við bröltið og andvörp-
in í karlinum, svaraði: “Það
gefur guð að einhverntíma
kemur dagur.” Þetta var karl-
inum lítil huggun, svo að hann
spyr kellu sína stuttlega: “Hefir
þú fengið skrif fyrir því?” En
svo rann upp þessi langþráði
veisludagur fyrir karlinn, og
þannig rann einnig upp fyrir
okkur, hin bráðlátu böm, þessi
dýrðlegi dagur, aðfangadagur
jóla.
Þegar fór að líða á daginn, var
byrjað á því að þvo og klæða
börnin, búa þau, því að nú átti
að fara í kirkju, hlusta á aftan-
sönginn. Við fylgdumst með
eldra fólkinu til kirkju, því að
þangað fóm allir, sem gátu horf-
ið að heiman. Og svo stóðum
við við hið gullna hlið, dyr
kirkjunnar. þar skildu leiðir
okkar og eldra fólksins. Engill
gleðinnar tók okkur sér við
hönd, en engill alvörunnar eldra
fólkið og leiddi það til sætis. En
sú dýrð! sú ljósadýrð! En hvað
allt var þarna eins og það átti að
vera. Og kirkjugestirnir! allir í
sínu besta skarti. Það sást reynd-
ar ekki hið marglita fiðrilda-
skraut, sem fegra og skreytir
nútíma-meyjamar, en skrautlegt
var unga fólkið þó í okkar
augum; við þekktum ekki
skrautlegri klæðnað en þau
hátíðaklæði, sem þá voru notuð.
Þó beindist forvitni okkar á
þessu sviði aðallega til barn-
anna. Vom þau betur búinn en
við, eða voru þau öll í nýjum
Oíkum eins og við? Þetta voru,
ef til vill, ekki alvarlegar
hugleiðingar á þessum helga
degi, en það voru saklausar,
bamslegar hugsanir, óaðskiljan-
legar hinni barnslegu jólagleði.
Nú voru allir komnir í sæti, en
áður en tekið var til, gekk skar-
bítur kirkjunnar fram með
smásstiga og ljósaskæri. Hann
fór að laga kertin, klippa skörin
á kertunum í ljósahjálmunum,
þessum veglegu forngripum
kirkjunnar. Svo varð kyrrð í
kirkjunni og því næst hófst
söngurinn, einraddaður, en að
sama skapi kröftugur. Nú átti
ekki við, að leifa af, heldur taka
á því sem til var. Það var mikill
söngur, ánægjulegur í okkar
eyrum og svo sterkur, að okkur
fannst kirkjan, þetta 100 ára
gamla steinhús, skjálfa af
ofurþunga tónanna. Þá var
ekkert hljóðfæri í kirkjunni. Það
kom þó von bráðar. J. P. T.
Bryde gaf fyrsta hljóðfærið, lítið
harmoníum, og Sigfús Arnason
frá Vilborgarstöðum varð fyrsti
orgelleikurinn.
Að messunni lokinni fór hver
heim til sín, ánægður og hress
eftir þessa ánægjusömu stund í
kirkjunni. Þegar heim var
komið, var hinn hnausþykki
rúsínugrautur með kanel út á
snæddur og síðar um kvöldið
drukkið kaffi með lummum og
öðru góðgæti.
Eg verð að minnast á þá
venju, sem við börnin gættum
vel, þegar úr kirkju var komið,
en hún var sú, að við gengum til
föðurömmu okkar. Hún hét
Anna og var fædd í Vogsósum
1804, dóttir prestsins þar, síra
Jóns. Hún var komin yfir sjö-
tugt, þegar ég man fyrst eftir
henni, og dó hún hjá foreldrum
mínum 75 ára, 1879. Við elstu
bræðurnir tveir settumst við hlið
hennar og sögðum henni það,
sem við mundum úr ræðu
prestsins. Hún var okkur allt,
þessi góða amma okkar. Hún
sagði okkur sögur, kenndi okkur
sálma og bænir. Hún tók ávallt á
móti okkur hvernig sem ástatt
var fyrir okkur bæði í sorg og
gleði. Barnabrekin okkar
lögðum við í hennar skaut; hún
hafði lag á því að lægja rótið í
sálum okkar, hugga okkur og
leiðbeina til hins betra. Við
fórum ávallt betri börn frá henni
en þegar við komum til hennar,
því að hún var sú amma, sem
allt kunni að fyrirgefa. Svo
lagðist hún veik. Eg kom oft að
rúmstokknum hennar, og mér
fannst hún eiga svo bágt með að
tala við mig. Eitt sinn, er ég
kom inn og ætlaði til hennar,
kallaði móðir mín til mín, tók
mig afsíðis og setti mig á sér og
sagði mér lágt: “Hún amma þín
er dáin.” “Dáin” “Já, hún er
farin til guðs.” Þá skildi ég
hvernig komið var. Eg gekk frá
móður minni. Mér finnst litla
húsið okkar, sem mér annars
sýndist svo stórt, vera of þröngt.
Eg gekk út og lagðist á bala
vestan við húsið. Þar grét ég
mig þreyttan. Það er gott að geta
grátið, grátið bamslegum
hreinum tárum, þegar hjartanu
blæðir.
Annars var aðfangadags-
kvöldið kyrrlátt, enginn hávaði
eða skarkali og engin heimboð.
Þó máttum við börnin hafa með
höndum spilin okkar, sem oftast
voru ný, og sumir þeir eldri voru
þá einnig orðnir góðglaðir, ken-
ndir eða jafnvel betur þó. Ljós
var látið loga alla nóttina og
beðið með eftirvæntingu næsta
dags.
Jóladagurinn
Drykkjuskapur var ekki lítill á
jólunum. Það þótti og nautn.
Þegar búið var að punta börnin
og ljúka öðrum morgunstörfum,
var forði sá borinn fram, sem
skammta átti til jólanna. Var það
ekkert smáræði á stórum heim-
ilum. Húsfreyjan stóð auðvitað
fyrir skömmtuninni, en vinnu-
stúlkurnar báru að og frá henni
vistimar eftir þörfum. var þetta
ekki lítið starf eða vandalaust,
því að þar þurfti meðal annars
að gæta slíkrar nákvæmni, svo
enginn gæti annan öfundað af
því að gert væri upp á milli
neytendanna. A diskana var
látið það, sem komst af hangi-
kjöti, feitu og mögru, ennfremur
fylgdi þar með viðbit, smjör og
flot, auk þess mikið af flat-
kökum og rúgbrauði. Hveiti-
brauð eða flatkökur úr því efni
þekktist ekki, því að þá þekktist
ekki enn hveitibrauðstegund sú
(matarhveiti), sem síðar var inn-
flutt í ríkum mæli, og kallað var
“overhead”, en í munni almenn-
ings hafði oft breyst í “óveður-
shefti”. Þessi ríflegi matar-
skammtur átti að endast heim-
ilisfólkinu jóladagana eða jafn-
vel lengur, svo að þeir sem spar-
neytnastir voru, áttu munnbita af
skammtinum á þrettándanum.
Af þessum skammti var ætlast
til að hjúin veittu þeim gestum
sínum, sem þau buðu heim á
jólunum, en kaffi og með því
var veitt gestum og heimilisfólki
þar fyrir utan. Það þótti sjálf-
sagt.
Ekki var okkur krökkunum
skammtað, því að það var
yfirhöfuð venja hjá foreldrum
mínum, að við, á hátíðum að
minnsta kosti, neyttum máltíða
við sameiginlegt borð með
þeim. Auk stóra skammtsins,
sem fyrr getur, var á jólum
daglega veitt ein heit máltíð,
venjulegast ný kjötsúpa, því að
oftast var slátrað fyrir jólin
jólarollu svo nefndri. Annars var
utan hátíða venja að hafa
þrímælt til matar daglega: Kl. 10
var soðin fiskur, nýr eða
saltaður, með jarðeplum eða
brauði, ef jarðepli þrutu, kl. 2
kaldur matur, harðfiskur, söl og
súr hvalur, ef til var, eða súrir
sundmagar og brauð, og kl. 7
heitur matur á sunnudögum,
einn dag í viku grautur og fimm
daga vikunnar fuglasúpa.
Kjötsúpa var ávallt vel þegin;
minna var okkur um grautinn,
en minnst var okkur um
fuglasúpuna. Hún var í okkar
munni svipuð því sem kjötsúpan
skólapiltunum á Bessastöðum,
5
sem þeir nefndu “spört”, því að
þeim þótti hún óneitanlega
minna á harðrétti ungra manna í
hinni fornu höfuðborg Sparta á
Pelóponnesos.
Skemmtanir voru fábreyttar á
þeim tímum. Aðalskemmtunin
var að spila á spil og þá var helst
spilað: Vist, svarti Pétur,
dómaraspil og púkk. Dansleikir
voru aldrei haldnir, og bar
tvennt til þess, það fyrst, að hér
var ekkert samkomuhús og fáir
sem kunnu þá list að dansa.
Voru það helst verslunarstjórar
og þjónar þeirra, þeir er dvalið
höfðu erlendis, sem þá list
kunnu. Aftur á móti var ávallt
dansað í hinum stærri
brúðkaupsveislum, og þá döns-
uðu þessir fáu herrar fyrir fólk-
ið, bæði boðsgestina og fólk,
sem kom að veisluhúsinu til að
horfa á, þegar dansinn byrjaði.
Var það álitið sjálfsagt að leyfa
þessu fólki að horfa á þessa
dásamlegu list. Og stúlkurnar,
sem kunnu að dansa, þær fengu
óspart að hreyfa ganglimina og
þurftu aldrei að kvarta yfir því
við slík tækifæri eða bera
kvíðboga fyrir því, að þær
mundu verða að „sitja yfir“. En
svo breyttist þetta einnig, og
ekki urðr eyjarbúar síðar eftir-
bátar annarra landsmanna í því
að spretta úr spori á dansvell-
inum.
Heimboðin voru tíð á jólunum
og oftast “vakað út” yfir
spilunum. Oneitanlega þótti
okkur, drengjunum eldri, mikil
tilbreyting í því að vera boðnir á
önnur heimili. að var sérstaklega
eitt heimili, þar sem við ávallt
áttum víst heimboð. Bær sá hét
Þorlaugargerði, og var “fyrir
ofan hraun”. Þar var kunningi
okkar, sem Jakob hét, og köll-
uðum við hann ávallt vin. Að
boðinu loknu fylgdi Kobbi
okkur heim og átti hann að vera
hjá okkur næstu nótt. Hann
kunni mikið af Alfa- og drauga-
sögum og lét okkur þær óspart í
té. Áhrifamest fannst okkur
frásögn Kobba um drauginn í
Leggjagrjótunum. Það var stór,
mórauður hundur, sem dró á
eftir sér húðina. Um þessi
Leggjagrjót lá leið okkar, er
Kobbi fylgdi okkur heim um
nóttina. Héldum við niðri í
okkur andanum meðan við
fórum yfir þetta draugabæli.
Spurðum við Kobba um það,
hvort hann hefði ekki séð draug-
inn á hinum mörgt ferðum
sínum um þetta hættusvæði.
Nei, hann hafði að vísu aldrei
séð hann sjálfur, en hann þekkti
menn, sem höfðu séð hann og
jafnvel fundið, því að Móri
hafði það stundum til að skjótast
um veginn milli fótanna á veg-
farendum. En fyrst svo var, þá
var svo sem ekki að efa
sannleiksgildi sögunnar.
Jóladrykkja
Sá dagur og þeir næstu voru í
sannleika dagar gleði og svo
sem sjálfsagt fyrir hina eldri að
fá sér þá ærlega í staupinu. Þeir
voru sumir drykkfelldir vinnu-
mennirnir heima. Man ég
sérstaklega eftir einum, sem
Fúsi var nefndur. Af honum
rann aldrei um jólin, en það sem
okkur þótti verra, var það, að
hann virtist hafa alveg sérstaka
nautn af því að stríða föður
mínum. Faðir minn var maður
geðspakur, hann þekkti lund
Fúsa og sinnti þessu lítið, en
auðsjáanlega leiddist honum
þessi áreitni Fúsa. Á heimilinu
var samtímis Fúsa annar vinnu-
Framhald á næstu síðu