Skessuhorn - 24.04.2019, Blaðsíða 14

40 ára MIÐVIKUDAGUR 17. APRÍL 2019
Íslenska járnblendifélagið var
stofnað af íslenska ríkinu árið 1975
til að annast byggingu og rekst-
ur kísiljárnsverksmiðju á Grundar-
tanga. Jón Sigurðsson tók við fram-
kvæmdastjórastarfi félagsins árið
1977, en þá var bygging verksmiðj-
unnar enn í fullum gangi. Tveim-
ur árum síðar hófst framleiðsla
kísiljárns og stendur enn yfir. Jón
átti eftir að gegna starfinu í hvorki
meira né minna en tvo áratugi,
eða fram til ársins 1997. Skessu-
horn hitti Jón að máli á dögunum
og ræddi við hann um aðdragand-
ann að byggingu verksmiðjunnar,
góðu árin og þau mögru og sitthvað
fleira frá fyrstu áratugum kísiljárns-
framleiðslu á Grundartanga.
„Aðdragandinn að byggingu
Járnblendiverksmiðjunnar var sá
að íslenska ríkið hafði samið við
bandaríska fyrirtækið Union Car-
bide um að reisa slíka verksmiðju
og eiga á móti ríkinu. Sá samningur
var ein forsenda þess að ráðist var í
Sigölduvirkjun á sínum tíma,“ segir
Jón í samtali við Skessuhorn. „Þe-
gar allar framkvæmdir voru kom-
nar af stað fór ekki betur en svo
að Union Carbide rifti samning-
num. Hvers vegna veit ég ekki, en
eftir stóð ríkið með þessa ráðagerð
og stóra holu á verksmiðjusvæðinu
á Grundartanga. Þá var leitað til
Elkem í Noregi og samið við þá að
mig minnir undir lok árs 1976,“ se-
gir Jón.
Elkem var á þeim tíma sem
nú stór framleiðandi kísiljárns
og seldi bræðsluofna um allan
heim. „Norðmennirnir lögðu til
tækni og þekkingu við byggin-
gu verksmiðjunnar á Grundart-
anga, hún er til dæmis mjög lík
verksmiðju Elkem í Salten í Nore-
gi,“ segir hann.
Bölvun á starfinu
Íslenska járnblendifélagið var stofn-
að árið 1975 og framkvæmdir hafn-
ar á Grundartanga, en Jón tók ekki
við starfi framkvæmdastjóra fyrr en
tveimur árum síðar. „Fyrsti fram-
kvæmdastjórinn greindist skyndi-
lega með krabbamein og lést aðeins
tveimur vikum síðar. Þá tók stjórn-
arformaðurinn við framkvæmda-
stjórinni. Það fór ekki betur en svo
að hann fékk heilaæxli, varð mik-
ið veikur og lést örfáum misserum
síðar. Einhverjum leist nú ekki á
blikuna, enda engu líkara en bölvun
hvíldi á starfinu. En svo fór að starf-
ið var auglýst. Ég sótti um, var ráð-
inn og hóf störf 1. nóvember 1977.
Þá voru byggingaframkvæmdir í
miðjum klíðum. Það kom í minn
hlut að búa til þessa skipulagsein-
ingu verksmiðjunnar, sem sagt að
manna í allar stöður til að hægt
væri að reka fyrirtækið. Ég var al-
veg blautur á bakvið eyrun þegar
ég byrjaði og grænn í svona fram-
kvæmdum. Áður hafði ég starfað
sem stjórnarráðskontóristi. En síð-
an fékk ég þetta skemmtilega verk-
efni. Ég hafði farið í framhaldsnám
í opinberri stjórnsýslu í Bandaríkj-
unum og í gegnum það öðlast svo-
lítinn viðskiptabakgrunn. En að
öðru leyti vissi ég ekkert í minn
haus þegar ég tók við starfinu,“ seg-
ir Jón og brosir. En maðurinn sem
mætti blautur á bakvið eyrun upp
á Grundartanga átti eftir að vera
framkvæmdastjóri Íslenska járn-
blendifélagsins í 20 ár. „Ég hætti
árið 1997. Þá var ég farinn að tapa
sjóninni og gat ekki unnið lengur,“
segir Jón.
Upphafsárin erfið
Framleiðsla á kísiljárni á Grund-
artanga hófst 30. apríl 1977, þegar
fyrri ofn verksmiðjunnar „hrökk í
gang“ eins og Jón orðar það. Seinni
ofninn var gangsettur árið eftir en
þeim þriðja var ekki bætt við fyrr en
töluvert seinna, eða árið 1999 eftir
að byggt hafði verið við verksmiðj-
una. Í árdaga var afkastagetan milli
50 og 51 þúsund tonn af kísiljárni á
ári. Í dag eru framleidd á Grundar-
tanga um 120 þúsund tonn á ári og
verksmiðjan einn stærsti framleið-
andi kísiljárns í heiminum.
Rekstur fyrirtækisins hefur ekki
alltaf verið dans á rósum. Jón se-
gir að upphafsárin hafi verið erfið.
„Ein stór mistök voru gerð strax í
upphafi, þegar Íslenska járnblendi-
félagið var stofnað og áður en var
svo mikið sem byrjað að byggja
verksmiðjuna. Áætlað var að sölu-
virði kísiljárns væri 3405 norskar
krónur á hvert útflutt tonn. Allir
útreikningar miðuðust við það. Þe-
gar verksmiðjan var sett í gang í lok
apríl 1979 hafði verðið hins vegar
hrunið niður í 1825 krónur nor-
skar. Svo það var ekki björguleg
staðan sem verksmiðjan var í þarna
í upphafi,“ segir hann. „Árið eftir
var seinni ofninn síðan gangsettur
og verksmiðjan komin í fulla fram-
leiðslu. En verðið fyrir kísiljárnið
var alveg skelfilegt og engin glæ-
ta í rekstrinum eins og hann fór af
stað, tap fyrstu árin og fyrirtækið í
uppnámi. Árið 1983 var fyrirtækið
komið á heljarþröm og ljóst að
eigendur þyrftu að leggja til hluta-
fé svo hægt væri að halda rekstri
áfram,“ segir Jón. „Elkem var auðvi-
tað í sömu þrengingum á öðrum
vígstöðvum, enda heimsmarkaðs-
verðið lágt. Þeir treystu sér því ekki
í hlutafjáraukningu. Fór svo að lo-
kum að Elkem, sem átti þá 45% hlut
á móti ríkinu, seldi 15% af sínum
hlut til japanskra aðila. Þeirra fram-
lag varð því í raun hlutafjáraukn-
ingin. Þetta gekk í gegn í ársbyrjun
1984 og fyrirtækinu var bjargað,“
segir Jón. „Þá allt í einu færðist líf
í markaðinn. Gott verð fékkst fyrir
kísiljárnið, fyrirtækið í blússandi
rekstri og alveg prýðileg afkoman,“
segir hann.
Miklar sveiflur í verði
En Adam var ekki lengi í paradís.
Þannig er nefnilega mál með vexti
að Kínverjar voru og eru lang-
stærstu stálframleiðendur heims-
ins, en kísiljárn er notað til fram-
leiðslu á stáli. Kínverjar framleiða
líka kísiljárn til eigin nota, en voru
ekki alltaf sjálfum sér nógir. Þegar
þá vantaði kísiljárn þá fluttu þeir
það inn og verðið hækkaði. Önn-
ur árin keyptu þeir ekkert og þá féll
verðið. „Þannig sveiflaðist verðið
alveg gríðarlega mikið. Árin 1985
og 1986 keyptu Kínverjar ekkert og
það kom mikil niðursveifla,“ segir
Jón. „Þá fengum við að reyna á eig-
in skinni að bankar lána ekki fyrir-
tækjum sem þurfa á peningum að
halda,“ segir hann. „Örfáum árum
áður, þegar allt var í blóma og fyr-
irtækið græddi, þá biðu menn í röð-
um eftir að fá að lána okkur pen-
inga. En þarna var komið annað
hljóð í strokkinn,“ bætir hann við.
Að lokum segir Jón að Landsbank-
inn og Búnaðarbankinn hafi sam-
einast um að lána félaginu pening.
„Það varð verksmiðjunni til lífs,“
segir framkvæmdastjórinn fyrrver-
andi. „Árin þar á eftir voru góð,
myljandi markaður og við grædd-
um peninga hægri, vinstri. Við
stjórnendurnir ætluðum hins vegar
að láta fyrri niðursveiflur okkur að
kenningu verða og slá lán á með-
an allir vildu lána okkur. Það veitti
ekki af þegar næsta dýfa kom, en sú
varði hins vegar ári lengur en við
höfðum búist við. Þegar lánin féllu
á gjalddaga var enginn tilbúinn að
framlengja þó framleiðslan gengi í
sjálfu sér vel,“ bætir hann við. „Árið
1992 vorum við komnir með bakið
upp við vegg. Forsætisráðherra var
á þeirri skoðun að það ætti bara að
láta fyrirtækið fara á hausinn en við
reyndum hvað við gátum að bjarga
rekstrinum. Samið var við Lands-
virkjun um að fresta greiðslum fyr-
ir rafmagnið og lán voru endurfjár-
mögnuð,“ segir Jón.
Fimmtungi sagt
upp störfum
En fleira þurfti að gera til að bjarga
málunum á sínum tíma. „Lækka
þurfti launakostnað fyrirtækisins
um 20% sem lið í því að gera fyr-
irtækið lífvænlegt. Við þurftum því
að segja upp 38 manns, sem var
fimmtungur af öllu starfsfólki verk-
smiðjunnar á þeim tíma. Með því
að búa svona um hnútana þurftu
eigendurnir aðeins að leggja til ör-
lítið fé til að bjarga rekstrinum,“
segir Jón. „En þetta var mjög erf-
itt. Starfsmannahópurinn var alla
mína tíð alveg frábær, samheld-
inn og góður hópur og lítil starfs-
mannavelta,“ bætir hann við. „Það
sem við áttuðum okkur síðan á var
að mikil framleiðniaukning hafði
orðið í fyrirtækinu. Framleiðsl-
an var á þessum tímapunkti orð-
in á bilinu 65 til 67 þúsund tonn
á ári, en áður hafði verið talið að
tveir ofnar gætu ekki skilað meiru
en 50 til 51 þúsund tonnum að há-
marki. Þessi framleiðniaukning var
eingöngu tilkomin vegna þróunar í
tækni og verklagi hér heima,“ segir
hann. „Fyrirtækið náði síðan góðu
flugi eftir þetta. Afkoman var ágæt
frá árinu 1993 og var það enn þegar
ég hætti árið 1997,“ segir Jón.
Fram úr
Norðmönnunum
Á þeim tíma þegar verksmiðj-
an var enn í byggingu voru menn
kostaðir til Noregs að sækja þekk-
ingu og læra til verka í verksmiðj-
um Elkem þar ytra. Samið var
við Elkem í Noregi um sérstakar
greiðslur vegna þessa. „Samningur-
inn sem gerður var við Norðmenn-
ina hljóðaði upp á 3% af söluvirði
afurðanna í 15 ár, í skiptum fyrir
tæknikunnáttu og ýmsa þekkingu.
Sá dagur rann hins vegar upp áður
en samningstímanum lauk að verk-
smiðjan á Grundartanga skilaði
um 30% meiri afköstum en aðrar
sambærilegar verksmiðjur Elkem.
Ég fór til fundar við Norðmenn-
ina og vakti máls á þessu. Fram-
leiðslan á Grundartanga var orðin
miklu meiri en talið var mögulegt
í upphafi og Norðmennirnir í raun
farnir að sækja þekkingu til okkar.
Okkur þætti óeðlilegt að þurfa á
sama tíma að greiða fyrir þekkingu
sem við fengjum ekki. Þeir féllust
á þetta Norðmennirnir og þessar
greiðslur voru felldar niður síðustu
árin,“ segir Jón.
Samið um kaup og kjör
Járnblendiverksmiðjan á Grundar-
tanga var ein af fyrstu verksmiðj-
unum sem reistar voru hér á landi
sem setja má undir hatt stóriðjunn-
ar. Jón segist hér að ofan hafa ver-
ið blautur á bakvið eyrun í upphafi,
en hann var alls ekki sá eini. Þeg-
ar kom að því að semja um kaup
og kjör starfsmanna segir hann að
menn hafi varla vitað hvert þeir
ættu að snúa sér. „Eins og alltaf í þá
daga þá komu stjórnmálaflokkarnir
sínum mönnum að í stjórnum allra
ríkisfyrirtækja. Í stjórn Íslenska
járnblendifélagsins var m.a. einn
Alþýðubandalagsmaður og hann
fékk því ráðið að fyrirtækið stæði
fyrir utan Vinnuveitendasamband-
ið. Það stóð því upp á mig að semja
við allan mannskapinn um kaup
og kjör. Ég fékk til fundar við mig
átta manns frá þeim hinum verka-
lýðs- og stéttarfélögum á svæðinu
og landssamböndum. Þegar ég hitti
þá rann upp fyrir mér að augljós-
lega vissi enginn þeirra neitt um
svona verksmiðju,“ segir Jón. Úr
varð að hópnum var boðið í viku-
ferð til Noregs. Þar voru skoðaðar
verksmiðjur Elkem, rætt við starfs-
menn, trúnaðarmenn og fleiri, m.a.
tólf Íslendinga sem voru að læra
til verka í verksmiðju í Kristians-
and. „Í ferðinni gerði ég vel við
alla í mat og drykk og hristi hópinn
vel saman. Fyrir vikið gengu allar
samningarviðræður vel og ég hafði
alltaf þá tilfinningu að allir væru í
sama liði,“ segir hann. „Þegar kom
að samningagerðinni sjálfri var
krafa stéttarfélaganna síðan frekar
einföld, í rauninni; að gerðir væru
sambærilegir samningar og giltu í
álverinu í Straumsvík. Sú varð raun-
in og samningarnir voru eins í öll-
um megindráttum,“ segir Jón. „En
eitt var alveg bagalegt við Straums-
víkursamningana eins og þeir voru
þá; verkakonur voru á miklu lægra
kaupi en verkamenn. Kjartan Guð-
mundsson var aðaltrúnaðarmaður
„Vissi ekkert í minn haus þegar ég tók við starfinu“
- segir Jón Sigurðsson, fyrrum framkvæmdastjóri Íslenska járnblendifélagsins
Jón Sigurðsson var framkvæmdastjóri Íslenska járnblendifélagsins í tvo áratugi. Ljósm. kgk.
Járnblendiverksmiðjan á Grundartanga eins og hún leit út áður en byggt var við
hana árið 1999.