Feykir - 14.11.2018, Síða 4

AÐSENT : Þorgerður Ásdís Jóhannsdóttir
DAGUR ÍSLENSKRAR TUNGU 16.11.2018
Á íslensku má alltaf finna svar
Jónas Hallgrímsson var snillingur.
Hann var skáld og vísindamaður,
draumóra- og hugsjónamaður.
Hann unni landi sínu, þjóð og tungu
og lagði líf sitt undir í þjónustu við
þetta þrennt. Allt lífsverk hans
endurspeglar hugsjónir hans og
drauma um sjálfstæði og velferð
lands sem bjó yfir einstakri náttúru
og þjóðar sem átti sjálfstæði sitt í
rótum menningar sinnar og tungu.
Jónas ferðaðist um landið og
rannsakaði náttúru þess frá hálendi
og niður til stranda.
Hann safnaði gögnum
og lagði þannig fram
sinn skerf til náttúru-
fræði 20. aldar en
draumur hans var
náttúrufræðideild við
Latínuskólann í
Reykjavík. Sá draumur
rættist um 100 árum
síðar. Jónas var frum-
kvöðull að því leyti að
hann kom fram með
nýjungar á sviði náttúruvísinda sem
brutu í bága við gildandi trúarskoðanir
manna á þessum tíma en 19. öldin var
í sjálfu sér stökkpallur inn í nútíma 20.
aldarinnar. Fyrir vikið var Jónas ekki
alltaf virtur eða viðurkenndur fyrir
nýjungar sínar og um hann má ef til
vill segja að í lifanda lífi hafi hann
verið glataður snillingur. Vísindin efla
alla dáð segir í einu ljóða hans og
undirstrika þau orð nútímalega sýn
náttúruvísindamannsins.
Jónas vildi sjá sjálfstæði þjóðar
með Alþingi á Þingvöllum. Hann
vildi menntun fyrir alla og vildi koma
á almenningsfræðslu og skólaskyldu
fyrir börn en það varð ekki að
veruleika fyrr en í lok aldarinnar.
Hann vildi íslenska tungu hreina og
ómengaða og eru verk hans birtingar-
mynd þess. Í kvæðinu Ásta sem hefst
á orðunum Ástkæra, ylhýra málið og
allri rödd fegra! kemur glöggt fram að
hann unni íslenskri tungu. Sterkari og
einfaldari skilaboð gat hann ekki gefið
þjóð sinni en þau: að láta sér þykja
vænt um móðurmálið.
21. öldin er öld alþjóðahyggju og
alþjóðamenningar og fólksflæðið á
milli landa er mikið. Þar við bætist
gífurleg notkun samfélagsmiðla sem
hefur mikil áhrif á börn og ungmenni.
Á sama tíma og leikskólabörn öðlast
mikla færni í enskri tungu er óttast
um framtíð íslenska móðurmálsins og
foreldrar ungra barna eru nú hvattir
til að tala við börnin sín, lesa fyrir þau
og með þeim og syngja á móðurmál-
inu til að rækta þann grunn sem
nauðsynlegur er til að íslensk tungan
glatist ekki. Það er ljóst að íslensk þjóð
má ekki sofna á verðinum í hinu
alþjóðlega og tæknivædda umhverfi.
Íslensk stjórnvöld eru nú að vakna
til vitundar um mikilvægi þess að
íslenskan geti átt sér stað í hinum
stafræna heimi og hafa tekið fyrstu
skrefin í að setja fjármagn í þann
málaflokk. Tæki eru orðin þannig úr
garði gerð að þau taka á móti
munnlegum skipunum og mikilvægt
er að íslensk tunga eigi sér sess í
stafræna heiminum. Ef Íslendingar
telja á fjórða hundrað þúsund má
velta fyrir sér hve stórt
hlutfall þeirrar tölu á sér
íslensku að móðurmáli.
Það þykir sjálfsagt að
þjónustufólk á veitinga-
stöðum, verslunum og
heilbrigðisstofnunum
séu annað hvort ekki
mælandi á íslenska
tungu eða búi yfir
takmarkaðri færni. Því
þarf að breyta og eina
ráðið til þess er að efla
færni þessa fólks í íslenskri tungu. Þar
þurfa bæði stjórnvöld og atvinnu-
rekendur að taka höndum saman,
betur má ef duga skal.
Árið 1994 hóf MS auglýsingar-
herferð til þess að vekja almenning til
umhugsunar um mikilvægi þess að
varðveita tunguna. Af því tilefni orti
Þórarinn Eldjárn Íslenskuljóð, kvæði
um íslenska tungu, við þekkt lag eftir
Atla Heimi Sveinsson en ung stúlka,
Alexandra Gunnlaugsdóttir, varð
þjóðþekkt fyrir söng sinn á þessu lagi.
Þessi auglýsing MS hefur fest sig í sessi
hjá þjóðinni og flestir landsmenn
þekkja ljóð og lag. Það er ekki úr vegi
á Degi íslenskrar tungu að flagga
þessu Íslenskuljóði Þórarins Eldjárns.

Íslenskuljóð
Á íslensku má alltaf finna svar
og orða stórt og smátt sem er og var,
og hún á orð sem geyma gleði´ og sorg,
um gamalt líf og nýtt í sveit og borg.
Á vörum okkar verður tungan þjál,
þar vex og grær og dafnar okkar mál.
Að gæta hennar gildir hér og nú,
það gerir enginn – nema ég og þú.
Já, þetta er svo afar einfalt en getur
skipt sköpum um líftíma okkar
ástkæra ylhýra móðurmáls, íslensk-
unnar: Að gæta hennar gildir hér og
nú, það gerir enginn – nema ég og þú.
Þorgerður Ásdís Jóhannsdóttir,
íslenskukennari við FNV
FRÓÐLEIKUR FRÁ BYGGÐSAFNI SKAGFIRÐINGA
Inga Katrín D. Magnúsdóttir
Blóðug lækning?
Hefur þú velt því fyrir þér hvernig fólk
brást við þegar veikindi og slys bar að
garði fyrr á öldum? Læknisfræði hefur
fleygt fram síðustu áratugi og nú finnst
okkur sjálfsagt að hafa aðgang að lækni
í nágrenninu þegar eitthvað bjátar á, en
fram á síðari hluta 19. aldar voru aðeins
sjö læknisembætti á Íslandi,
auk landlæknis.1
Fyrir þann tíma þurftu flestir að reiða sig á
eigið hugvit, alþýðuvisku og húsráð, sjálf-
menntaða menn og „skottulækna“ til að
bjarga lífi og limum. Jónas Jónasson frá
Hrafnagili fjallar um heilsufar og lækningar í
bókinni Íslenskir þjóðhættir (1934) og er
þar að finna margt skondið og skrítið. Annað
af tvennu þótti gott til að bregðast við
snöggum veikindum; að taka blóð eða að láta
sjúklinginn svitna duglega. Blóðtökumenn
var víða að finna, en orðstír þeirra virðist hafa
verið afar misjafn. Töldu sumir að blóðtaka
væri allra meina bót, en hvar blóðið var tekið
fór eftir þeim sjúkdómi sem við átti hverju
sinni: „við augnveiki var tekið blóð úr
augnkrókunum, á enninu við höfuðverk,
neftotunni við höfuðþyngslum, innan á
skóleistinum við kýlum og bólgu í andliti, hjá
naflanum til þess að koma lagi á innyflin
o.s.frv.“.2
Alls voru blóðtökustaðir 53. Við sumum
sjúkdómum þurfti að taka blóð á hverju
tungli, en jafnframt á réttum dögum; úr eldra
fólki á minnkandi tungli og ungu fólki með
vaxandi tungli. Ekki mátti taka blóð við
höfuðveiki er tungl gekk í hrútsmerki eða við
fótaveiki er það gekk í fiskamerki. „Ef blóðið
gaus mjög ákaft úr beninni, trúði fólk því,
að feykilegur vindur væri í blóðinu, og væri
lífsnauðsynlegt heilsunnar vegna að hleypa
honum út. Stundum villtust þessir blóð-
tökumenn á slagæðar og urðu þannig
mönnum að aldurtila“.3 Ekki batnaði ástandið
þegar tveir eða fleiri blóðtökumenn hittust
við sama sjúkrabeðið, en þá þótti allt vitlaust
hjá hinum og þurfti að láta blæða á öðrum
stöðum og meira. „Urðu margir að aum-
ingjum fyrir þessar aðgerðir þeirra“.4
Við aðgerðir sem þessar voru stundum
notaðir blóðbíldar eða blóðtökubíldar, bæði á
menn og skepnur. Á Byggðasafni Skagfirðinga,
í Glaumbæ, má finna slík verkfæri, en mikið
getum við verið fegin að þau hafi lagst úr
notkun.
___________
1 Embætti Landlæknis. Sagan, sótt af https://www.landlaeknir.
is/um-embaettid/saga/
2 Jónas Jónasson, Íslenskir þjóðhættir (1934). (Einar Ólafur
Sveinsson bjó til prentunar). Bókaútgáfan Opna, Reykjavík.
Bls. 313.
3 Sama. Bls. 315.
4 Sama. Bls. 314.
Blóðtökubíldur (BSk-378) frá Sigfúsi Péturssyni (1830-1922) frá Eyhildarholti. MYND: BSK
Veðurspá Veðurklúbbsins á Dalbæ fyrir nóvember
Umhleypingasamt og stillur á milli
Þriðjudaginn 6. nóvem-
ber 2018 kom Veðurklúbb-
urinn á Dalbæ á Dalvík
saman til að fara yfir
síðasta spágildi. Menn
voru almennt nokkuð
sáttir við hvernig til tókst
með spádóminn fyrir
októbermánuð, segir í
tilkynningu klúbbsins.

„Nýtt tungl kviknaði í
suðvestri miðvikudaginn 7.
nóvember kl 16:02 og það er
einróma álit að veðrið í
nóvember verði svipað og
verið hefur í október. Um-
hleypingasamt og stillur á
milli. Það verða breytilegar
áttir, en þó eitthvað meira að
norðaustan sem ætti ekki að
vera slæmt fyrir okkur hérna
á Dalvíkinni. Það jaðrar við
að hægt hefði verið að senda
októberspána aftur fyrir
nóvember,“ segja spámenn-
irnir en þeir voru átta sem
mættu til fundarins sem
hófst kl 13:45 og lauk kl
14:20.
Veðurvísa nóvember:
Í október hefst skólinn
að bjóða börnum heim.
Í nóvember er náttlangt
í norðurljósageim.

/PF
4 43/2018